«L’istorgia po esser in motor»

Giovanni Netzer: Gea, igl è uschia ch’jau hai fundà Origen avant 20 onns e dapi l’entschatta sun jau manader da las activitads. Mo jau hai sa chapescha in team da collavuraturs ch’è per part era gia dapi ditg da la partida. Be uschia èsi pussibel per Origen da realisar tut las lavurs en quella diversitad.

Sche nus creain insatge da nov sco quella giada la Tur Cotschna sin il Güglia, vegn l’idea da basa per il solit da mai. Ed era las decisiuns da basa prend jau, sco quella da s’engaschar a Mulegns. Ma i dat sa chapescha er adina ina gronda discussiun en nossa gruppa, cura ch’i va per realisar ideas e prender decisiuns. Tar l’execuziun datti alura muments ch’autras persunas surpiglian la rolla principala. Tar il Hotel Liun a Mulegns è per exempel Martin Leuthold stà ina persuna fitg centrala. El ha en sasez inventà quella chasa, ha stgaffì l’interiur e dà la nova olma al hotel. En quests cas accumpogn jau plitost las lavurs.

Savens è quai coincidenzas. Jau aveva la gronda fascinaziun per ils pastiziers grischuns. E qua a Mulegns essan nus ans fatschentads intensivamain cun l’istorgia da quels, cunquai che nus avain cumprà la Villa Alva avant in pèr onns ed avain empruvà da chapir l’istorgia da quella chasa. Mai ha cunzunt fascinà la vita dals pastiziers tranter ils pitschens vitgs muntagnards e las metropolas insanua viador en il mund, nua che blers sa muventavan cun ina nunditga eleganza. Ch’insatgi sto bandunar la patria, ma ch’el vul er uschè prest sco pussibel turnar en ses vitget, quai m’ha fascinà, quai mument da malavita e dad encreschadetgna. Da vesair tge motor che quai ha dà a Mulegns, quanta savida che turna cun la glieud, quants meds finanzials e quant gust da sviluppar insatge, quai è sta la basa. E silsuenter è sa dada la collavuraziun cun la ETH Turitg ch’ans ha contactà, perquai ch’ins tschertgava champs da collavuraziun tranter perscrutaziun e creativitad artistica. En connex cun Mulegns hai dà il contact cun Benjamin Dillenburger che lavura cun quest spezial betun alv, cun il qual ins po furmar elements nunusitads e che para in pau sco ina turta. Or da quest contact è pia inizialmain naschì l’idea da bajegiar ina nova villa d’in pastizier per raquintar vinavant l’istorgia da Mulegns. L’impuls per projects èn savens talas coincidenzas ed il contact cun persunas che han las abilitads e gust da sviluppar insatge.

I dat dus motivs. Per l’ina sun jau teolog e damai ha la dimensiun verticala ina tscherta muntada per mai. Quai vul dir la dumonda, co è la vita da l’uman tranter il tschiel e la terra e tge dimensiuns èn quai insumma? Il Güglia è stà in lieu ideal per far talas experientschas. Per l’autra èsi uschia che nus vivain en structuras verticalas en las muntognas. La chasa platta ans è pli estra che la tur. Tar la Tur Alva datti dentant anc in auter motiv. Nus n’avevan simplamain betg avunda spazi per construir ina villa sco previs. La finala èsi pia capità il medem sco en las citads, cura ch’i manca il spazi – ins ­bajegia en l’aut.

Per mai è in project bun, sch’el ha effects divers. Quai vul dir ch’el ha in effect persunal e constat ord vista artistica u sch’el tracta in tema particular. Ma en il cas concret da la Tur Alva faschain nus er in servetsch a la ETH, cunquai ch’ins po demussar cun quest project il potenzial da novas tecnologias. Nus pudain dar in impuls da sviluppar e silsuenter bajegiar cun in betun pli economic e senza entulada. Plinavant realisain nus era projects che dattan impuls al turissem. Ma a Mulegns è la finala il motiv forsa il pli impurtant che nus pudain dar nova vita a quest vitg cun raquintar vinavant sia istorgia en ina nova furma.

En sasez è quai in’incumbensa da generaziuns. E sche nus guardain l’istorgia dals ultims tschient onns, ha Mulegns gì in digren. Quai na pon ins betg midar dad oz sin damaun. Ma cun ils projects dain nus impuls, sco per exempel cun avrir il Hotel Liun cun ustaria. Quai dat vita. I dovra glieud che lavura, i dat giasts, igl è in spazi public e la cultura ha in sumegliant effect. Cunzunt las plazzas da lavur èn stadas in motiv per revitalisar il hotel. Quellas furman la basa. Uschiglio dependi dentant dal singul, sch’el u ella vul sa domiciliar a Mulegns. Quai na pudain nus betg influenzar.

Gea, da quai sun jau persvas. La cultura para dad esser insatge che custa mo. Ma en sasez èsi in pau auter. Or da vista economica èsi bain uschia ch’ins sto subvenziunar las instituziuns culturalas. Quellas èn poverettas. Ma tut quels che s’engaschan enturn las organisaziuns culturalas profiteschan en princip. Origen ha per exempel en la media expensas da quatter milliuns francs ad onn per la producziun teatrala. Quai èn pajas ed autras expensas. Quels daners na restan betg tar nus, ma cun quels pudain nus dar lavur a blers artists e firmas indigenas ch’èn involvidas en projects da bajegiar. Quai funcziuna dentant mo uschè ditg ch’ils raps vegnan da sura. Ils proxims onns stuain nus tuts damai reponderar la valur da la cultura, inclusiv quella economica. Pertge savens pensan ins anc adina che las investiziuns en la cultura n’hajan nagins avantatgs economics per la regiun.

Bain, nus avain savens durmì mal pervia da quai. E dal tut n’è quest problem anc betg schlià. Nus avain simplamain stuì emprender ch’in project cun in prototip sco la Tur Alva cumprenda problems ch’ins na po betg schliar en la planisaziun. I manca simplamain las experientschas. Sin intgins problems fruntan ins pir durant la construcziun. Tar la Tur Alva hai perquai duvrà dapli temp e dapli resursas. Plinavant dovri in bun management tar in tal project innovativ e cumplex cun radund 40 persunas involvidas. Quai è bain stà ina gronda sfida. Ma tut quellas experientschas che nus avain fatg durant la construcziun, quellas vegnan puspè dabun a la perscrutaziun da la ETH ed als proxims projects en quest sectur.

Na, ma nus avain gì la fortuna ch’il cumegn da Surses ans ha sustegnì sco er in u l’auter mecen privat. E quai ha era da far cun l’aspect tecnologic dal project. Nus avain survegnì bleras donaziuns dal maun privat, ma era la ETH e la fundaziun da la ETH contribueschan finanzialmain al project. La finala essan nus dentant responsabels per la finanziaziun.

L’Ospizio è in project ch’è naschì or da las experientschas cun la Tur Cotschna. Quai è numnadamain stà extrem bel cun quest ­bajetg temporar. Alura avain nus pensà ch’il public haja avunda da questa furma da cultura suenter dus trais onns. Ma nossas experientschas èn stadas dal tuttafatg autras. Nus avain vesì ch’il lieu sez ha ina forza tut speziala e l’interess dals aspectaturs è creschì permanentamain. E cunzunt è la Tur ­Cotschna era daventada in dachasa per ils artists. Ins emblida numnadamain spert che gist la glieud da las grondas chasas da teater è disada da lavurar en las medemas furmas da stanzas – ina tenda cotschna e davostiers il mund da l’illusiun pli grond u pli pitschen. Sin il Güglia percunter sa chattan ins en ina cuntrada criva che cumpiglia sco part da la producziun la forza da la natira. E quai è per ils artists savens stà in’experientscha totalmain nova. Il public è fitg manaivel, la glisch speziala, las stagiuns, l’atun cun las ­colurs u l’enviern fraid ed in pau letal.A basa da quell’experientscha avain nus concludì ch’ins sto pensar in’activitad culturala en la muntogna radicalmain nov. Pia da betg far qua il medem sco en las metropolas cun crear ils medems spazis, mabain d’includer la natira cun tut sias forzas. En general pens jau che l’entira cultura dovra in nov dialog cun la natira. Quel è vegnì tralaschà. Las salas da teater che vegnan bajegiadas èn tuttas alvas ed asepticas. Ins è isolà, ins na senta nagut dal mund extern, ins na sa betg, sch’igl è di u notg. Quai sa basa sin l’idea che l’uman possia controllar totalmain il spazi. Jau crai che quell’idea è morta. Nus essan exposts a milli influenzas. Tant per il public sco era per ils artists èn preschentaziuns en in tal spazi sco sin il Güglia insatge tut spezial.

Mai ha l’istorgia da quella vischnanca fascinà, represchentada tras la davosa ustiera da quest lieu, Donata Willi. Ella aveva anc cun 80 onns ina memoria che gieva enavos perfin avant sia naschientscha (ri). Ella aveva ina vista universala sur da tut quai ch’è capità en quella val. Ed en ses raquints vesan ins che Mulegns ha gì in’enorma fluriziun a la fin dal 19avel tschientaner. Igl aveva per exempel passa tschient chavals en vischnanca, in hotel che fluriva, insumma ina vita ch’è sparida dal tuttafatg da qua. Perquai è l’idea che l’istorgia po esser in motor per la vischnanca fitg interessanta e deliberanta. Las culturas dal vest èn uschiglio numnadamain fitg fixadas sin il mantegniment da structuras e furmas da vita existentas. Ins na vul betg perder il bainstar e la segirtad. Gist en ils vitgs sa mussa quai anc pli ferm. Ins vul mantegnair il Volg u l’ustaria. E quai è era bun ch’i dat questa voluntad. Pli interessant èsi dentant da sviluppar insatge nov. E sche nus guardain a Mulegns, lura pon ins dir ch’i dat la cuntinuitad da l’istorgia, cun la quala nus lavurain per furmar il futur. Quai è bler pli interessant e captivant.

Las reacziuns èn stadas fitg differentas, sco quai ch’in sa (ri). E quai è era per nus interessant, cunquai che nus avain projects a Riom, nua ch’il svilup è dentant stà bler pli plaun ed en in’autra furma. A Mulegns avain nus percunter stuì decider fitg spert da salvar ils bajetgs. Igl ha damai dà in svilup pli andetg. Jau poss perquai chapir bain ch’i dat en quest connex blers segns da dumonda, per exempel sch’igl è necessari da far quai uschia. Ma i dat era glieud che ha grond plaschair che nus ans engaschain a Mulegns e ch’i dat in svilup. La finala vulain nus far dal bun cun mantegnair stgazis culturals e dar nova vita. I dovra simplamain temp.

Gea, quai fatsch jau permanent. Ma per il mument hai jau grond gust, propi grond gust da cuntinuar. Blers projects pon ins ussa numnadamain realisar ch’ins n’avess gì nagina schanza da far avant diesch onns. Quai ha da far cun l’experientscha, cun ils collavuraturs, cun ina buna rait. E perquai vi jau cuntinuar. Jau hai gust, jau sun saun ed jau ma stuess sfurzar da chalar. Ma jau ma dumond era, tge structuras ch’i dovra per ch’in tal manaschi possia cuntinuar. La resposta è en sasez simpla: i dovra ils spazis adattads, megliers ch’ils spazis èn pli simpel ch’igl è, i dovra ina finanziaziun da basa seriusa ed i dovra fitg buna glieud. Sche quai è avant maun, alura crai jau ch’ina tala organisaziun haja ina schanza da surviver.