«Jou d’eira üna bajädra»

Ulrica Guidon ha üna memoria remarchabla. Ella nun as regorda be vi da noms, datas ed evenimaints, ella sa eir amo citar passaschas interas da tocs dal teater, i’l qual ella vaiva giovà sco giuvna duonna a Cuoira. La Zernezra as regorda vi da persunas chi nu sun fingià lönch na plü quia e vi dal temp, cur cha la via i’l cumün nu d’eira amo catramada e cha’ls Bergamascs perchüraivan lur bescha süllas alps illa regiun.

Nada es Ulrica Guidon dal 1935 a Puntraschigna. Seis genituors manaivan l’Hotel Languard chi nun exista hozindi plü. «Cur cha la guerra ha cumanzà, nu sun ils giasts plü gnüts ed uschea vaina fat müdada inavo a Zernez, illa chasa paterna da meis bap», quint’la. L’intenziun zoppada d’eira da tscherchar darcheu üna direcziun davo la guerra. Ma la guerra ha dürà massa lönch, il bap d’eira fingià plü vegl ed uschea es la famiglia restada in Engiadina Bassa.

Il bap es dvantà actuar e chaschier da l’arrundimaint. «3.30 francs guadagnaiva’l l’ura, il büro vaiva’l a chasa», as regorda la figlia. Illa chasa vivaiva sper la famiglia amo ün fittadin chi pisseraiva eir amo per entradas. La mamma vaiva respargns ed ün grond üert cun verdüra e frütta.

La buscha d’urgenza es adüna pronta

Ulrica Guidon es creschüda sü sco uffant unic. Sia sour da nouv ons plü veglia es morta. «Eu nu tilla n’ha mai cugnuschüda ed in famiglia nu gniva mai discurrü dad ella», disch’la. La sour vaiva ün impedimaint, vi da che ch’ella es morta, nu sa fin hoz ingün. «Quista figlia es simplamaing gnüda taschüda a la mort.»

Adonta cha Ulrica Guidon es creschüda sü i’l temp da la guerra, discuorr’la d’üna bella infanzia. Chi saja stat ün temp da la miseria, il damangiar gniva raziunà, chi’s vaiva temma cha Mussolini marcha aint. «Nus vaivan adüna pront üna buscha cun tuot il necessari, pel cas cha nus gnissan evacuats.» Il temp da la guerra es per ella colliada cun purtrets da fügitivs chi gnivan manats dal cunfin a Martina cun camiuns a Zernez avant co ch’els rivaivan i’l ospidal a Samedan. Dad ir pro las baraccas a l’ur dal cumün d’eira scumandà pels uffants, ma els observaivan mincha jada ils transports pro l’Hotel Bären. «Quai d’eira ün aspet sgrischaivel, co chi gnivan chatschats insembel sco il muvel in quists camiuns da la Crusch cotschna.»

Autos giaivan d’inrar

Dürant la guerra gnivan ils homens giuvens tut dal militar, seis bap (annada 1883) ha servi pro la milizia locala. «El vaiva ün’unifuorma blaua cun ün chapè nomnà ‹tschako›», disch Ulrica Guidon. Ils magisters giuvens gnivan rimplazzats da magisters pensiunats.

Ulrica Guidon giaiva gugent a scoula, adonta ch’ella gniva cloccada o stratta vi da las tratschoulas dals magisters. «Jou d’eira üna bajädra», disch’la riond i’l dialect da Zernez. Ch’ella saja statta ün’impertinenta ed haja eir scuttà las respostas a seis conscolars. Baruffas cun tschels uffants haja natüralmaing eir adüna darcheu dat.

Cha l’infanzia saja statta marcada dal giovar. «Nus giovaivan crapet o disegn in tuot il cumün», quint’la. Crapet es il gö «Tschêl ed infiern», pro’l gö «disegn» gniva sgraflà ün disegn sülla via plain puolvra chi staiva adüna gnir disegnà inavant. Autos giaivan d’inrar. «Il meidi vaiva ün auto, ma el nu savaiva ir, quai faiva il garaschist Schorta per el.»

«Zernez d’eira üna pauraria»

D’instà giaiva Ulrica Guidon cun tschels uffants da paurs a far cun fain, sco paja daiva «üna marenda». Eir vi da sia giuventüna as regord’la fich gugent. «Nus fuormaivan üna flotta cumünanza, giaivan insembel a bals: bal dals 26 december, bal da Büman, bal da Babania.» A las schlitradas sül Pass dal Fuorn pens’la gugent inavo. La dumengia chaminaivna fin pro’l Grip dals noms, «e scha la via d’eira buna, pudaivna schlisolar giò fin pro l’Hotel Adler». Important d’eira be da spettar cha’ls camiuns dad Oswald e da Moggi ed eir l’auto da posta d’eiran passats, perche cha lura d’eira la via darcheu libra.

Üna o tschella amuretta haja bain dat dürant il temp da scoula e la giuventüna, «ma quai d’eira tuot innozaint». Chi’s tscherchaiva la vicinanza vicendaivla, barattaiva ögliadas e surriers. «Daplü nu’s das-chaiva da quel temp.»

Cha la religiun haja gnü ün’ota valur illa società: «La dumengia as giaiva in baselgia.» Ch’impustüt cul bap saja ella ida in baselgia, perche cha la mamma derivaiva dal chantun da Berna ed il ravarenda Jachen Ulrich Gaudenz tgnaiva la predgia in rumantsch. «Per mia mamma nu d’eira quia simpel sco nouv arrivada, ella nu d’eira mai acceptada dal tuot», quinta Ulrica Guidon. Ch’ella saja eir gnüda risa oura, perquai ch’ella d’eira adüna in gir cun ün chapè. Plü tard perfin cun ün beret basc. «Zernez d’eira üna pauraria.»

Coccas da menta ed il «Jakob bunmarchà»

Cur cha Ulrica Guidon quinta, provochesch’la purtrets da temps passats. Co ch’els cumpraivan coccas da menta per desch raps illa butia dal cumün, quistas coccas grondas cun striblas verdas ed albas i’l vaider. «La possessura driviva aposta per nus la dumengia, per cha nus possan cumprar las coccas.» Ella quinta dal «Jakob bunmarchà» chi gniva a las fairas da muvel ed offriva sia roba sco pro ün’aucziun cul martè.

Gugent pensa Ulrica Guidon inavo a las tradiziuns: Vi da Chalandamarz, vi da la racolta cumünaivla da mailinterra cul fö sül chomp, ingio chi’s coschaiva la schoppa, vi dal Nadal da la scoula cul grond bös-ch ornà in l’Hotel Bären. Al cortegi da Chalandamarz das-chaivan partecipar be ils mats, las mattas tils accumpagnaivan be. La festa cullas preschantaziuns ed il bal vaiva lö sco tuot las festas in l’Hotel Bären.

Confirmada es Ulrica Guidon gnüda davo l’inviern da lavinas als 23 marz 1951. «Quai d’eira ün di trist, perquai cha tscherts homens d’eiran tanter las victimas da la lavina dad Ova dal Sagl», as regord’la. Cha perquai sajan tuots stats vestits in nair. Il past da festa es gnü servi a chasa.

Unica matta tanter 18 mats

La vita dad Ulrica Guidon s’ha müdada, cur ch’ella es ida al Lyceum Alpinum a Zuoz. Mincha di giaiv’la cul tren a scoula, quatter ons. «Meis bap ha vendü ün prà per pajar ils cuosts da la scoula», quinta Ulrica Guidon. Da quel temp nu d’eira tenor ella evidaint ch’üna matta das-chaiva far üna scolaziun.

«Il prüm temp al Lyceum d’eira dür, perquai ch’eu d’eira l’unica matta in üna classa cun 18 mats, ed eu d’eira surdumandada in scoula e nu discurriva neir bain tudais-ch.» Cha’l cumanzamaint saja gnü fat beffa dad ella ed ella nu saja gnüda tutta seriusa sco «Landpomeranze», sco chi dschaivan. La scolaziun commerciala ha’la listess fat a fin.

Viadi da nozzas a Firenza

La prüma plazza ha’la cumanzà i’l büro da l’administratur da la clinica psichiatrica Waldhaus a Cuoira. «Eu vaiva temma dals paziaints, tschertas duonnas sbragivan terriblamaing o am perseguitaivan, cur ch’eu vaiva da manar documainta a la sour superiura», quint’la. Lönch nun è’la restada. «Eu insömgiaiva da Firenza, laiva imprender là talian», as regord’la riond. Ma il bap nun ha acceptà cha la giuvna figlia giaja in Italia.

Davo üna stagiun in ün hotel ad Ascona i’l Tessin es l’Engiadinaisa tuornada a Cuoira, ingio ch’ella es statta fin a sia marida cun s-chars 23 ons secretaria pro la Lia Rumantscha. Ch’ella nu sapcha hozindi plü stenografar, tradischa Ulrica Guidon, «gnanca plü leger».

A seis hom Peider Guidon, ün Zernezer nouv ons plü vegl, ha’la imprais a cugnuoscher dürant ün sogiuorn plain plövgia a Zernez. Il viadi da nozzas ha manà tras l’Italia fin a Napoli – cun fermada a Firenza. Il pêrin ha fat müdada a Puntraschigna, ingio cha Peider Guidon manaiva la posta. Il prüm uffant ha Ulrica Guidon parturi a chasa. I seguan duos mattas. Pell’educaziun d’eira impustüt ella respunsabla, ella manaiva la chasada e s’ha fuormada sco instructura da samaritans. «Eu m’ha occupada da la mità dals vaschins», disch’la riond.

Passa 60 ons maridada

Ulrica Guidon quinta co ch’ella e sias mattas pudaivan verer televisiun pro la famiglia Kochendörfer, dal prüm frigider electric in famiglia chi d’eira üna sensaziun, e co ch’ella haja imprais i’ls ons settanta a la svelta ad ir cun l’auto. Ella quinta da las prümas vacanzas in Italia al mar e da las excursiuns in tuot la Svizra ed illas muntognas. Ch’ella as sentiva bain a Puntraschigna, chi d’eira però istess evidaint ch’ella tuorna davo il pensiunamaint da seis hom darcheu a Zernez, in sia chasa paterna. 

Quai es stat il cas da l’on 1984. «I nu d’eira plü il cumün da mia infanzia, nouvs abitants d’eiran gnüts nanpro.» Daspö la mort da seis hom avant passa quatter ons viva Ulrica Guidon suletta in l’abitaziun a Zernez. Daplü da 60 ons es il pêr stat maridà. «Il secret da nossa lunga lai? Nus ans vain amats, respettats vicendaivelmaing ed ans acceptats cun nossas particularitats.»

Set abiadias ed abiadis ed ün bisabiadi ha Ulrica Guidon. Ün grond giavüsch tilla ha sia famiglia accumpli be güst d’incuort: Dad ir amo üna jada aint in S-charl. Perche güsta S-charl? «Perquai ch’eu vaiva vis S-charl fin uossa be adüna cur chi plovaiva.» Cha S-charl saja grondius i’ls razs dal sulai …