S’invlidar in muonds da pleds e laschar cha’l temp tils moula
S’invlidar in muonds da pleds as poja i’l faschicul 201/202 dal Dicziunari Rumantsch Grischun (DRG) gnü a glüm ingon, üna preschantaziun chi tendscha dal pled «mogul» a «mor», fond part dal 15avel volüm.
Sfögliar il faschicul voul dir s’invlidar per üna pezza in muonds da pleds chi’s drivan, minchün in seis möd. Id es pleds chi’t tschüffan da bella prüma e nu’t laschan plü ir. Oters as sursiglia jent, forsa pervi cha la significaziun nu’s cunfa culla glüna dal di o ch’in fond associaziuns as riva in cuntegns da cuntaisas s-chatschadas e sdegn inconsciaint. I restan eir da quels chi nu’s dà bada, sainza lair, tils scuvrind davopro ans displascha chi s’ha survis.
La materia es plü co be custaivla e noss’essenza: Al cumanzamaint d’eir’il pled. Ed aint ils pleds es la vita e l’istorgia. Pleds sun il spejel dal temp.
Molar
Il «molacurtels», nomnà eir «molaforschs» in Engiadina, Grischun Central ed in Surselva, giaiv’in gir amo i’ls ons tschinquanta stumplond seis charröttel per molar, da cumün a cumün. Chi sa, schi ha adüna bastü per surviver cun quel zich lavur chi vaivan? «Ple a ple Grischùns en emigros a Vaniescha … surtut calgers, fanastrers, molaforbeschs», scriva Peter Michael-Caflisch in ün rapport davart l’emigraziun (Annalas 2011).
I’s po molar eir crappa e vaider. E’ls vadrets fuorman e moulan, relaschond purtrets da cuntradas cun spelma glischa da bellezza.
Il sen litteral da «molar» ha fat nascher tants e quants möds da dir cun ün sen figürativ. L’artichel dà perdütta da quista richezza. Sch’inchün per exaimpel «moula la tschavatta» o «moula ils tachs» as fa’l süllas chommas davo e scappa, üsond las s-charpas. Molar as poja eir chanzuns o texts litterars: «Ei va encunter alla fiasta da cant … la canzun da pag vegn mulada e cantada sin tut las modas metodicas». E uossa güzzai las uraglias cun leger quista passascha scritta i’l Fögl d’Engiadina dal 1910: «Fortünà quel poet, al qual sias relaziuns economicas permettan da’s dedichar a sias visiuns, e’l laschan il temp da las molar in cristal artistic». Per üna pezza ans piglia bod il flà quista bellezza metaforica chi vain a la surfatscha, lur’ans tschüffa la düra vardà brisanta dal context da quist citat, valabla impustüt in temps plü s-chars: Scriver po be quel chi ha ün tschert luxus.
Eir l’acziun da metter in movimaint la moula ha sviluppà conguals in nossa fantasia: I’l roman «Settembrini» da Leo Tuor chattaina «Igl aunghel mulader che fa ir la mola» e dà dal taloc sainza retegn, sco i’l versin d’uffants: «Tira la moula. Pif, paf, puf».
Moler
Hozindi as discha il «pittur» pel «moler», üna noziun surtutta dal tudais-ch svizzer o dal tirolais. Il pled «moler» chi gniva dovrà in registers colloquials zoppainta eir üna praisa ironia, schi’s pensa a Josef Vontobel chi’s nomna perfin «Kunschmoler» in «La müdada» da Cla Biert. El faiva «fintas-sgrafits» cha las chavras lichaivan, cur chi passaivan la bunura cul chavrer sü da Plaz. Eir in Surselva as cugnuschaiva l’adöver popular da quist vierv, sco chi’s po leger i’l exaimpel seguaint da la Gasetta Romontscha dal 1916: «Sgr. pictur Antoni Columberg, ne, sco el ei da giuven ensi vegnius numnaus en siu liug nativ sco ell’entira vallada, il Toni moler».
Fingià in «Ün spiritual füment» da Jacob Henric Dorta dal 1676 es documentà il pled «moler», da quel temp amo sainza connotaziuns pegiorativas: «Noss zardins & horts belg s’iffiteschan, / Zainza Moler chi chi haja puzgiae».
Moller
Chi nu cugnuoscha la cuntschainta poesia da «La naivetta» da Men Rauch cul Segner mugliner chi «moll’e moll’adüna / bod plü pac e bod plü bler» la naiv chi’d es la farina? Cun purtrets inschmanchabels declera il creschü a la figlietta perche chi naiva. In ulteriuras associaziuns davart quist chavazzin dudina forsa la chanzun dad Artur Caflisch da «La mulinera» chi s’insömgia d’amur.
Pels mugliners d’üna jà saraja però stat suvent tuot oter co temps romantics, impustüt schi tgnaivan per els daplü co la part meritada dal gran muglinà. I tils gniva guardà süllas piclas sainza pardun. Ils Statüts civils da l’Engiadin’Ota dal 1605 cuntegnan prescripziuns strictas pella paja dals mugliners e las consequenzas, schi nu faivan bön. «Ais statuieu chia scodünn mullinær daja prendar multüras (paja dal mugliner) dad 8 moazza (möz – mozza) d’sæjall ün stær (ster) d’sæjal et da 6 moazza d’hüerdj ün stær d’hüœrdj et brichia plü. Et scha ünqualchiünn nun wuless moallarr in lg mœd suprascritt, schi dess ell alhura nattagier u interlascher lg fuons u sulamm dalg cummœn ainferr 8 dys.» Nettiar il fuond füss stat üna. Ma tuot tenor til stuvaiv’il mugliner chi usurpaiva la ledscha perfin restituir al cumün ed ir per seis fat. Forsa cha minchatant vaiva’l l’ögl plü grond co’l bögl eir be perquai ch’el e’l paur chi manaiva il gran a muglin «molavan schliata frina», nu gnivan dimena daperüna.
Amo uschè lönch nun esa gnanca chi’s giaiva cul gran a muglin, eir schi nu d’eira plü in mincha cumün ün muglin in funcziun. «Avànt duvravign ir me antocca Davoroda (Maton) cugl gràn, / Oz stoni manar igl damolar antocca Ziràn» (La Pùnt 1955). «Igl damolar» es il pled sutsilvan chi correspuonda al sursilvan «damoler» e’l ladin «damoller» e gniva dovrà per tuot quai chi d’eira gnü mieut, nomnà eir il mutitsch.
Monster
«Eu nu d’eira Odysseus, chi cumbattaiva cunter monstrums ed orcans, eu cumbattaiva be cunter mai svess», disch Hannes, il nom da l’aschaschin chi ha dat il titel al roman criminal dad Oscar Peer, e’l protagonist cha no crajain d’incleger minchatant. El chi d’eira gnü talmaing ümilià.
Plü cuntschaints co noss agens monsters sun forsa quels biblics o da la mitologia greca e quels cha mincha val cugnuoscha, sco’l buttatsch cun ögls in üna ditta dal Grischun Central: «Rivont manevel de chella (la mi tga) vei via en monstrum, grond scu ena caldera, cun aint plagn igls, igl cal e ia a rudiglias fign avant la mi habitaziung. Glera igl butatsch cun igls».
Daplü temma ans fan amo adüna monsters da regents chi surdouvran lur pussanza. E da quels haja adüna dat. Quist rapport illa gazetta Il Grischun dal 1863 ans doula bain fin aintasom eir da nos temp: «Murawiew ei il monstrum, che ordinescha et exsequescha ils barbarics delicts, che vegnen commess encunter la populaziun polaca». Scha no savessan be perche cha l’uman nun imprenda da l’istorgia.
Alch straminabelmaing grond ans fa impreschiun e po fuormar metafras monstruusas sco quia pel tren culla locomotiva a vapur: «Nel 1903 celebrettans l’apertura della ferrovia d’Alvra … Pü d’ün averò do del cho alla prüma comparsa del monster boffant in nossa val». (Fögl d’Engiadina 1913). Eir construcziuns da lingua ibrida mez rumantscha e mez tudais-cha pon gnir resentidas sco monstrums insupportabels e sumaglian forsa, vis cul ögl intern, al luf ed al chameil cun cua da pesch, pitturats sün duos plattas dal tschêl sura da la baselgia da Ziran dürant il 12avel tschientiner: «Nus essan exponi al prighel, de vuler translatar quellas (las sentenzias) dal tudestg, e quei dat lu pil pli monstrums buc surpurtabels per nos stumis romontschs» (Gian Fontana, Annalas 1943). Che mâ dschess el be hoz da nossa tschantscha rumantscha?
E che impissamaints as faran nossas collavuraturas e noss collavuraturs da l’Institut dal DRG davart il svilup da la lingua? Els chi noudan di per di i’l s-chazi da pleds d’or e s’occupan cun premur’e precisiun da nossa favella?
La squadra redacziunala actuala as cumpuona dad Ursin Lutz, caporedactur daspö il 2023, da Michele Luigi Badilatti, Silvana Derungs, Angelica Blumenthal, Stefano Negrinelli e Daniel Telli. Els vegnan assistits e sustgnüts dals documentalists Andri Casanova e Manfred Veraguth, da la bibliotecara Juliana Tschuor e da las assistentas da redacziun Alexa Arquisch e Brida Sac-Arquisch.
Ils faschiculs dal DRG, edits da la Societad Retorumantscha, as poja retrar pro l’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun, Ringstrasse 34, 7000 Cuoira, telefon: 081 254 70 10, e-mail: info@drg.ch, pagina d’internet: www.drg.ch. Il DRG es eir accessibel online: http://online.drg.ch.
In venderdi, ils 10 d’october 2025, 14.00–20.00 e sonda, ils 11 d’october 2025, 9.00–16.00, sun ils Dis da las portas avertas da l’Institut dal DRG a Cuoira e la preschantaziun da quist faschicul dal DRG cul titel: «Momas, molotovs e montagner: Dapli che mo monologs». Michele L. Badilatti ed Ursin Lutz discuorran cun Silvana Derungs davart pleds da «mogul» fin «mor», in venderdi a las 18.30 ed in sonda a las 11.00.
Gust da leger dapli?