«Domat» fa midada

«Jau n’avess betg pensà che l’organisaziun dad in tal festival fiss talmain cumplexa.» – Quai conceda Gianna Duschletta paucs dis avant ils Dis da litteratura ch’èn questa fin d’emna a Cuira (guarda box). «Igl è da pensar vi da bler, vi da las furtgettas per il gentar, vi da la prevendita da bigliets ed ils regalins per las persunas che gidan», enumerescha ella, «igl è bain in arranschament fitg cumplex, ma igl è er ina bella sfida che fa gust.» La magistra Gianna Duschletta da Cuira/S-chanf ha surpiglià quest onn – en in mandat pajà sco manadra da project – l’organisaziun dal festival litterar rumantsch.

Passa 30 onns a Domat – uss a Cuira

Ils davos trais decennis, dapi l’entschatta dals onns ‘90, èn ils «Dis da litteratura» (DDL) vegnids organisads quasi onn per onn a Domat. Il vitg da Domat ed il happening litterar, quai era sco in vegl pèrin ch’era da viadi vers las nozzas d’aur. Ma lur relaziun è ida a finir questa primavaira.

L’uniun purtadra dal festival, l’Uniun per la litteratura rumantscha (ULR), ha numnadamain decis da bandunar Domat e la Sala Tircal e dad ir a Cuira en la Postremise, in local da cultura etablì en la chapitala grischuna. La raschun per il transfer: Tenor l’ULR na pudeva Domat betg porscher l’infrastructura e la tecnica per organisar il happening litterar contemporan. L’entir equipament cun glischs e beamers ed amplifitgaders stueva l’organisaziun dal festival mintgamai procurar e pajar sezza, quai che custava onn per onn var 17 000 francs.

Lavurar per la grazia dal Segner

In’autra raschun è era stada che l’entir comité d’organisaziun dals DDL era sa retratg suenter l’ediziun da l’onn passà, uschia che l’ULR ha insumma stuì reponderar, co cuntinuar cun l’inscunter litterar. L’uniun ha perquai gist prendì la chaschun per insumma metter il festival sin in nov pantun, cun l’idea da professiunalisar l’organisaziun. Ils comités dals davos trais decennis lavuravan pli u main per la grazia dal Segner. E la Sala Tircal, ina sala polivalenta, stueva vegnir transfurmada onn per onn cun maisas e palcs e glischs en in ambiente litterar. Da nov è ussa l’organisaziun apunta vegnida surdada en in mandat pajà, e la nova localitad, la Postremise a Cuira, porscha in palc professiunal cun tut il schnicschnac tecnic.

Rico Valär co-organisescha, ensemen cun Gianna Duschletta, il festival da quest onn. Il professer da rumantsch a l’Universitad da Turitg è a medem mument era suprastant da l’ULR, la quala ha decis da far la midada da Domat a Cuira. Paucs dis avant l’arranschament manegia el: «Jau sun propi er ussa persvas ch’i saja stà ina buna decisiun dad ir a Cuira cun il festival. Gia mo ils custs per tut l’infrastructura èn ussa var 70 – 80 % pli bass.»

«Nus essan anc adina trumpads»

Ch’il festival banduna Domat, quai ha procurà per irritaziun sper las tumas. Quai conceda Ursin Fetz, il president da la Vischnanca burgaisa Domat er ussa, curt avant il festival a Cuira: «Sa chapescha essan nus anc adina trumpads da la decisiun da bandunar Domat.»

La vischnanca burgaisa ha sustegnì ils davos onns il festival tranter auter cun pajar ils imports totals da var 5000 francs per ils divers premis da las concurrenzas litteraras, tranter auter per il tradiziunal Premi Term Bel che vegn surdà mintga dus onns. Tenor Ursin Fetz era la relaziun dal pèrin «Domat – DDL» ina situaziun da win-win: «Il festival pudeva esser dachasa en ina vischnanca che sa chapescha anc sco lieu rumantsch. E Domat pudeva da l’autra vart profitar dad ina visibilitad en il Grischun e per part en l’entira Svizra. Senza Dis da litteratura va a perder per Domat in impurtant mument durant l’onn per manifestar sia vart rumantscha. Quai è fitg donn ed indeblescha la preschientscha rumantscha en il vitg.» Ma malgrà la trumpada, manegia il president da la vischnanca burgaisa: «Nus giavischain tuttina a l’organisaziun ed al festival futur mo il meglier.»

«Ina buna dinamica»

Era Gion Tumaisch Deplazes da Domat è stà da la partida ils davos 30 onns pli u main mintga giada als DDL – per regla davos la cassa. El è in commember engaschà en l’Acziun Rumantscha Domat. Quella gruppa organisescha regularmain occurrenzas rumantschas a Domat. Ed als DDL faschevan ses commembers adina la cassa d’entrada.

Sa chapescha deplorescha era Gion Tumaisch Deplazes la midada dal festival a Cuira: «L’arranschament è adina stà ina fanestra rumantscha impurtanta per nossa vischnanca – e las medias vegnivan a rapportar. En tut quels onns hai jau propi admirà tut quella glieud giuvna ch’è s’engaschada per il festival. Propi ina buna dinamica.» Ma da l’autra vart ha Gion T. Deplazes era chapientscha per la midada. Ch’il pass vers Cuira saja probabel stà necessari: «L’occurrenza è creschida ils davos onns. E quai custa simplamain! Ina localitad sco la Postremise ha segir meglras premissas che la sala a Domat.»

E tuttina sa dumonda Gion Tumaisch Deplazes, sche la Postremise possia alura propi porscher in’atmosfera uschè famigliara sco las localitads da Domat.

Ina professiunalisaziun è stada necessaria

«Absoluta chapientscha per tut questas dischillusiuns e resalvas» ha Rico Valär. Ed el intuna ch’el apprezieschia fitg il sustegn che Domat ha dà ils davos onns. Ma el renda attent: «Tar ils DDL stuevi simplamain dar ina professiunalisaziun. I n’era simplamain betg pli pussaivel d’organisar in tal arranschament ‹auf der grünen Wiese›. Nus avain stuì far il pass vers Cuira per insumma garantir il futur da l’inscunter.»

In sustegn finanzial da la vischnanca burgaisa da Domat – gist per il tradiziunal Premi Term Bel – na vegni betg pli a dar en l’avegnir. Ursin Fetz declera: «Quai n’è betg per puntili che nus na vulessan betg pli sustegnair. Quai ha da far cun noss regulativs. Quels pretendan che projects ed occurrenzas han dad avair in stretg liom cun Domat. Nus vegnin segir e franc a chattar autras furmas e lieus per sustegnair la lingua e cultura rumantscha a Domat, saja sur projects en scola u sur societads. Pir dacurt avain nus realisà ina translaziun rumantscha dad in guid digital tras il vitg da Domat.»

Cuira na sustegna betg

Co statti pia cun il sustegn davart dal nov dachasa dals DDL, davart da la citad da Cuira? – Rico Valär: «La citad è gist en ina fasa cumpetitiva e difficila en connex cun sustegns culturals. Per questa ediziun dal festival n’avain nus betg survegnì in sustegn da la citad.» E la finanziaziun da la concurrenza litterara (Premi Term Bel) vegn insumma pir reglada il proxim onn, quest onn na datti betg in premi.

Tuttina metta Ursin Fetz en vista ina sort cuntinuaziun dal premi «domatian»: «Nus avain anc intginas statuettas per il Premi Term Bel. Quellas sculpturas avevan nus laschà crear a ses temp a l’artist indigen Benno Willi. Sch’i vegn giavischà, lura surdun jau gugent quel crap il proxim onn, sche la concurrenza litterara vegn puspè organisada. L’idea fiss da quasi dar vinavant uschia l’ierta da Domat.»

Sa legrar sin il puzzle cumplet

L’ediziun dal proxim onn è dentant anc en las stailas. L’emprim stat avant porta l’inscunter litterar dal 2025. Igl èn dus dis chargiads cun prelecziuns e preschentaziuns litteraras. L’organisatura Gianna Duschletta sa legra da vesair lura il resultat final da ses emprim «puzzle», sco ch’ella di: «Fin ussa hai jau mo lavurà vi da las singulas parts. Da lura pudair vesair l’entir resultat, quai vegn segir ad esser in bel mument.»

Il co-organisatur Rico Valär sa legra surtut dad in’autra chaussa, che n’ha gnanc da far tant cun il program: «Per mai èsi simplamain in pitschen miracul ch’i dat insumma quest onn il festival e che quel ha in futur. Quai era avant in onn anc fitg intschert! Perquai hai jau simplamain in plaschairun che la scena litterara rumantscha possia puspè sa radunar.»

Plazzas limitadas

La prevendita da bigliets per il festival ha en mintga cas gia funcziunà bain – ed ha perfin purtà a la glisch in dischavantatg da Cuira, sco che Rico Valär declera: «A Domat na devi quasi nagina limita da visitaders e visitadras, la Sala Tircal era gronda avunda. Ma en la Postremise è la plazza limitada sin var 120 persunas per occurrenza. Quai procura anc per in u l’auter rumpatesta quests davos dis, surtut per il teater da sonda saira.»

Gia sin dumengia saira sa legra lura Gianna Duschletta, sco ch’ella conceda suenter pliras emnas da preparaziun intensiva: «Jau m’allegr dad ir a durmir dumengia saira, cura che tut ha funcziunà bain ed jau sun levgiada!»