Columna

Peider Lansel ha tschüf ün sgraffel

parter

Id es capità üna daman d’october, üna bunura da bellezza. As imaginai ün tschêl blau ed üna cuntrada sco our d’ün prospect turistic. Il lö: sülla via tanter l’Alp Praditschöl e l’Alp Astras in Val S-charl. Quella bunura esa capità cha’l monumaint da Peider Lansel ha tschüf ün sgraffel. Almain per mai. Ma che es lura capità precis in quel mumaint?

Eu dun ün pitschen tschögn: «Aintasom S-charl …» – Fingià be cun quists duos pleds savais Vus (scha Vus vais fat bain attenziun in scoula!) recitar l’intera poesia:

Aintasom S-charl (ingio sun rafüdats

tuot oters gods), sün spuonda vers daman,

schi varsaquants veidrischems dschembers stan

da vegldüm e strasoras s-charplinats.

Tröp sco l’ingual nu’s chatta plü ninglur,

ultim avanz d’ün god dit «Tamangur».

Ils vers da la prüma strofa van giò sco sirup. Tuottas set strofas da «Tamangur» da Peider Lansel (1863 – 1943) fuorman probabel üna da las plü cuntschaints poesias rumantschas insomma. In quist mini-epos dal 1923 ha il poet randulin e Sentin congualà il destin dal god periclità da dschembers aint in Tamangur cul destin dal pövel rumantsch, eir quel periclità. Tuots duos – dschember e pövel – sun quasi sülla staziun intensiva d’ün ospidal. Ma Peider Lansel proclamescha ill’ultima strofa da «Tamangur» cun vusch sonora: «Be nö dar loc!» – Quant bain cha quai fa a l’orma vulnerada rumantscha. Ils duos paziaints stendan bratsch’e manzinas e drivan nufs ed ögls.

Dimena, ün Rumantsch o üna Rumantscha da vaglia sto savair recitar üna buna part da la poesia «Tamangur». Almain ils prüms trais vers. Ma precis pro’l seguond da quels trais vers – chaminond da l’Alp Praditschöl vers l’Alp Astras – m’esa capità: «… sün spuonda vers daman». Perche vairamaing «sün spuonda vers daman»? – Chi chi’s rechatta nempe aintasom la Val S-charl e guarda via vers il God da Tamangur, quel o quella vezza la bunura impustüt üna roba: sumbriva, blera sumbriva, sumbrivas lungas. Il famus tröp da dschembers da Tamangur sta nempe bel e bain aint illa sumbriva, intant cha tschella vart, la spuonda dal Piz d’Astras sta aint il plü bel sulai d’utuon.

Perquai n’haja il prüm üna jada fat la dumonda tuot innozainta: Es il God da Tamangur propi situà sülla «spuonda vers daman»? Normalmaing es quai nempe quella spuonda chi tschüffa ils prüms razs da sulai, apunta la spuonda vers daman, la spuonda chi guarda vers ost. Chi chi consultescha eir svelt il telefonin o üna carta dad Orell&Füssli vezza bain svelt: Il God da Tamangur es apunta da tschella vart, sülla costa vers vest, sün üna spuonda vers saira.

In quel mumaint, sülla via tanter las alps Praditschöl ed Astras, guardond da dretta a schnestra e sün cartas geograficas, am sun idas tras testa lura güsta amo plüssas dumondas, eir da quellas ün zich impertinentas, chi han fat scremblar bravamaing il monumaint da Peider Lansel: S’ha il grond poet ladin sbaglià? Ha’l scrit üna pulenta? Ha’l stort la geografia per amur da la rima? – I m’es perfin gnüda üna prosma dumonda amo bler plü impertinenta: Es Peider Lansel insomma stat üna jada aintasom S-charl ed ha guardà sü per la «spuonda vers daman»?

Ma sco grond fan da la poesia «Tamangur» (almain da la prüma strofa) n’haja respus a tuot quellas dumondas cun ün cler «na»! Lansel nun ha fat ingün sbagl, scrit ingüna pulenta, derasà ingüns fake-news! Id es inimaginabel cha’l grond poet nu füss mai stat aint in Tamangur. Impussibel. El es stat a Pisa, a Livorno, a Sent e Paris e sgür eir aintasom S-charl. Quai füss bain la plü bella: Scriver üna tala bravüra poetica sainza mai esser chaminà tras il god famus! Peider Lansel nun es nimia ün seguond Karl May chi vaiva scrit Winnetou sainza mai avair traversà l’Atlantic …

Malapaina tuornà a chasa da la gita n’haja natüralmaing svutrà svelt illa litteratura dal fat, n’ha sföglià illas ouvras cumpiladas da Peider Lansel ed illa litteratura chi descriva precis la poesia «Tamangur». Ma ninglur nun haja chattà ün fact-checking topografic. Bain cler, talas ouvras nu sun gnüdas scrittas da geografs, mabain da romanists. E quels s’impipan, sch’üna spuonda guarda vers daman o vers saira, basta chi tuna bain! Perfin ils divers traducturs da la poesia nun han dat bada da la baschatta da Lansel, han tradüt quist «vers daman» cun «gegen Osten» obain eir «gegen Süden». Chi s’interessa fingià per talas piculezzas sco las direcziuns in tschêl?

Perquai restarà la dumonda: Perche ha quista testa fina d’ün Peider Lansel localisà il God da Tamangur avant var 100 ons «sün spuonda vers daman»? Eu in mincha cas nu’m ris-ch da dar üna resposta, perquai ch’eu nu less far amo ün sgraffel vi dal monumaint.    

FMR
David Truttmann da Cuoira es schefredactur da la FMR e chamina gugent da temp in temp da la Val S-charl in direcziun Val Müstair.