«Dad ün cult dad ova ad ün cult da sulagl»

Il balcun tort saro sper il sgrafit il pü cuntschaint ornamaint d’üna tipica chesa engiadinaisa. Quist indriz architectonic chi penda our da la fatscheda nu serviva però be per imbellir ils edifizis. Ils balcuns torts vaivan eir üna funcziun sur que oura. «In üna vschinauncha tipica engiadinaisa sun las chesas orientedas intuorn comuniteds da bügl, chi’s nomna eir bavraduoiras. Que conferma eir ün sguard sül plan da vschinauncha, inua cha que’s vezza cha tuot las fatschedas principelas da chesas istoricas sun orientedas vers il bügl il pü cunter», disch Cilgia Salzgeber. L’architecta da S-chanf ho traunter oter tematiso ils balcuns torts in sia lavur da master ed ho in occasiun da quista lavur eir sviluppo üna nouva interpretaziun d’ün balcun tort.

Buna vista süls bügls

Ma che funcziun vaivan uossa quists balcuns torts precis? – «Dadour las chesas capitaiva la vita pü bod per granda part intuorn ils bügls. A d’eira nempe ün lö d’inscunter principel in vschinauncha, la glieud giaiva a bügl cun la muaglia, que as chattaiva lo per laver u per der üna baderleda. E minchün vulaiva vzair da chesa oura, che chi gira lo», disch Cilgia Salzgeber.

Ella agiundscha cha que’s tratta tar üna chesa engiadinaisa d’üna tipologia da fabricher introvertida cun quista orientaziun generela da las fatschedas principelas vers las plazzas scu eir cun las fnestras orientedas vers inaint: «Il balcun tort es l’unic elemaint chi s’orientescha vers inour – apunto per survgnir la megldra vista e per observer il travasch sociel intuorn ils bügls e las plazzas.»

Giodair la vista e’l sulagl

In sia lavur da master ho Cilgia Salzgeber perque classificho l’oriunda funcziun dal balcun tort scu «fabricat cun ün’orientaziun socio-spaziela». Ella disch: «Hozindi vain in Engiadina fich d’inrer fabricho ün edifizi causa ün’orientaziun sociela – que’s fabricha pütöst in direcziun dal sulagl e la bella vista.» Quist aspet u möd da fabricher s’ho alura müdo causa l’industrialisaziun, a partir dal mumaint cha la glieud vaiva dapü temp liber e cur cha’l focus principel es ieu davent da la lavur.

Tenor Cilgia Salzgeber s’ho cun quist svilup cumanzo a fabricher las chesas cun ün focus davent da las vschinaunchas, plazzas e bügls – e cun ün focus vers inoura. «Quista differenza dal möd da fabricher as vezza eir süls plans da vschinaunchas, inua cha’ls quartiers pü nouvs sun orientos in üna tuot otra direcziun», disch Cilgia Salzgeber. L’architecta formulescha perque il müdamaint da quist svilup dal möd da fabricher in Engiadina scu «svilup dad ün cult dad ova ad ün cult da sulagl».

Uscheja cha tuot ils balcuns torts, chi sun gnieus fabrichos a partir dal 20evel tschientiner i’ls quartiers da vacanzas vi da las pseudo-chesas engiadinaisas haun bainschi auncha üna funcziuna scu ornamaint architectonic, però na pü cun ün focus sociel. Per la peja servan quels per giodair la vista e’l sulagl. «L’aspet sociel nu giouva hozindi pü üngüna rolla – ma que vulaiva eau darcho piglier sü cun mieu proget per ün balcun tort contemporaun in mia lavur da master», declera Cilgia Salzgeber.

Lö d’inscunter

Quel proget per ün balcun tort, chi nun es però gnieu realiso, es eir sto part da la lavur da master da l’architecta da S-chanf. Sieu böt d’eira da reinventer il balcun tort, però sainza imiter ün exaimpel istoric e cun interpreter las valuors in ün connex dad hoz. Uscheja ho Cilgia Salzgeber concepieu ün balcun tort, chi’d es sto disegno e construieu tuottafat parametric e chi po gnir prodüt in üna ditta da marangun normela – ed uscheja dadour ils mürs dals labors da perscrutaziun da la ETH Turich. «Eau nu d’he però progetto quel vi da la fatscheda principela in direcziun da la vschinauncha u ils bügls scu pü bod – dimpersè vi dal talvo ed in direcziun dal sulagl. Eau d’he bainschi ruot cun l’ütilisaziun principiela ed oriuna dal balcun tort, ma al d’he interpreto in nos cult da sulagl d’hozindi», disch Cilgia Salzgeber. Il proget es sto concepieu per la Chesa Gregori a Zuoz, chi serva scu chesa d’artists e d’exposiziuns.

Impü es il balcun tort gnieu progetto consciaintamaing vi da la vart davous da la chesa, per musser la nouva importanza dal talvo chi’d es uossa pelpü la staunza principela illas chesas engiadinaisas renovedas. Scu cha Cilgia Salzgeber resüma sias idejas per quist proget, saja sieu balcun tort modern in prüma lingia penso scu lö d’inscunter. Cun quist aspet tira l’architecta da S-chanf darcho üna punt inavous tar la funcziun oriunda dal balcun tort, nempe scu lö cun focus sociel.