«Perdunga per chegl tg’igl on fatg cun tè»

«Igl è sto igls 4 d’otgover 1951», dei Ursulina Müller (81) cun ena vousch emoziunala. «La data è rastada, schi te vot u betg.» – Otg onns vevan Ursulina Müller (nascheida Dora) ed igl sies frar schumbler Marcel Dora cura tgi lour famiglia ò stuia lascher anavos tot: la tgesa, igls animals, las festas e las tradiziuns da lour cuminanza da Marmorera. Oz sa catta lour vischnanchetta 60 meters sot la surfatscha digl lai artifizial, realiso igls onns 1950 pigl project dall’ovra hidraulica.

100 unfants segl Punt Crap

«Igl è sto en schoc», dei Marcel Dora, advocat pensiuno tgi abitescha oz a Zug. El sa regorda agl sies amprem de da scola a Savognin igls 6 d’otgover 1951. «A Marmorera erans 17 unfants; a Savognin radond 100 scolaras e scolars, igl era en oter mond.» Lour famiglia – an cumparegliaziun cun otras famiglias – n’è betg eida giu la Bassa, mabagn on igls Doras cumpro ena tgesa a Savognin. «Bab era er en bung scrinari. Peter Uffer dalla scrinareia a Savognin ò detg: ‹Schi vign chel lai tschertgas nagliour oter lavour, nous savagn duvrar tè.›»

«Wirds bald, wirds bald»

Tschantond ossa – 70 onns pi tard – ainten chella tgesa paterna a Savognin sa regordan igls dus fardagliuns da lour unfanza. Ena ploma fotografias schean derasadas sen la meisa ainten steiva. Adegna puspe discorran els digl «Pfister», «igl cugliun», «igl corrupt». Managea è Walther Pfister. Tarmess digl martgea da Turitg ò el tracto igls onns 1940 contracts individuals cugls possessours da Marmorera. «Las carplinas èn neidas pir cura tgi Pfister ò catschea l’egn cunter l’oter e struclo igl prietsch. Avant vevans ena vischnanchetta tgi viveva l’egn cun l’oter. E Pfister nizigiva or tgi blers discurrivan angal taliang u rumantsch, ma betg tudestg», dei Marcel Dora.

Ursulina Müller sa regorda d’ena seira ainten la steiva da sia famiglia: «Pfister è nia aint sainza pitgier e cugls calzers. El veva adegna aint da chels stivagls gizs e da chels knickerbockers. Ed el ò detg: ‹So Herr Dora wirds bald, wirds bald, sie sind fascht dr letscht wo nonit unterschrieba het.› Noss bab igl ò tgappo agl culiez e detg: ‹Ich unterschreibe, was ich will und wann ich will und jetzt raus!› El era propi en Dora.» Marcel Dora agiunta: «Pfister ò manipulo cun en’energeia criminala per struclar igls prietschs e catscher igls abitants l’egn cunter l’oter. Da chels tgi schevan: ‹Tge vot anc deir NA, la tia votaziun vala navot ple.› Alla fegn finala ò er bab sottascretg e detg EA.»

Saro per l’amprema geda la tgesa

Igls 17 d’otgover 1948 ò la radunanza communala da Marmorera (angal igls omens, las donnas na vevan nign dretg da votar) approvo cun 24 vouschs EA cunter 2 vouschs NA la concessiun per l’ovra hidraulica da Marmorera. Ancunter seian stos en Serafin Luzio e lour barba Silvio Dora. «Nous santivans magari a ruschanar la seira bab e mamma, e nous dumandavan: ma tge e noua e scu, ed ia vi betg eir. E mamma scheva: ‹Lò dattigl er ena scola ed unfants, chegl n’è betg schi nosch.›»

Siva dalla radunanza communala seia nia paea or 20 000 francs per casada. «A nous ònigl detg dad eir sen en mot, ed alloura ènigl rivos cun buschas melnas, chegl è sto l’amprema geda tgi mies bab ò saro la tgesa», dei Marcel Dora.

Ursulina Müller sa regorda dalla davosa messa igl 1954: «Igls ples eran schon davent, pero turnos per chella messa. Durant igl cantar è tot rot ansemen, tots eran ainten las larmas e bargivan. Schi fiss rivo en anghel per pussibilitar da deir NA, ia crei tgi tots vessan detg nous rastagn, pir alloura erigl cunsciaints tge tgi chegl leva dei.»

29 tgesas, 52 clavos, baselgia e scola èn nias destruias. «Angal igls morts n’ònigl betg inundo.» Igl santieri vess gia da neir betuno, ma igls abitants on cumbattia per en nov santieri survart la vischnanca e sutarar lour morts. Igl santieri exista digl reminent anc oz ed er la fossa dad egna dallas soras digls Doras exista anc adegna. «Igl noss giaveisch fiss, tgi chel santieri rastess scu monumaint dall’antiera tgossa», deian igls dus schumblers.

Tignia la rassigna anfignen oz

Els vegian gia ena bela unfanza a Savognin, pero chel sentimaint «da futta» sa mossa anc oz, cunzont scu tgi lour vischnanca vigna reflectada ainten la publicitad. «I na vess betg gia da capitar ed i vign simplamaintg scretg tgossas tgi na constattan betg», dei Marcel Dora. «Ainten codeschs vign scretg tgi nous erans povers e tgi las tgesas eran baraccas», rachinta Ursulina Müller. «Ma chegl n’è betg veir. Nous vivevans simpel, gea, ma betg an povradad. Igl era en mond modest, pero ena vischnanca plagn veta e cuminanza.» Ella rachinta da lour bel lungatg, usits, la gronda festa digl bambign u chella da Sontgiglcrest. «Igls barbas ed ondas tgi stavan a Londra on purto a me dus rassignas per chella festa. Egna vaia anc adegna», dei Ursulina Müller mussond ena rassigna.

Sies frar Marcel Dora agiunta: «L’antiera vischnanca era er betg inveterada e veva angal gliout viglia, scu chegl tgi vign descretg. Durant la votaziun vevan nous anc tranter 15 e 20 unfants ainten scola. Marmorera n’era betg pi pover tgi las otras vischnancas an Surses.»

«Perdunga, tera mamma»

Dus gedas vegian las Ovras electricas digl martgea da Turitg EWZ laschea or l’ava per reparaturas, rachinta Ursulina Müller tgi veiva oz puspe a Savognin. Passa treis decennis ò l’anterioura amplueida mercantila vivia cun sies om aint igl cantun Argovia. Oz è ella viva, ò dus unfants carschias. Plagn emoziuns rachinta ella: «Alloura sung ia eida giu e da vaseir chel crater am ò do ena fitgeida. Ia va savia erueir precisamaintg noua tg’era igl punt, igl restorant, noua tgi l’ava da Natons passava. Ia sung eida anavant anfignen or segl anteriour santieri. Ed ia sung eida giun schanuglia e va detg: tgera mamma tera, perdunga per chegl tg’on fatg cun tè, perchegl tgi chel mument savevigl betg tge tgi fetschan cun la sia patria.»

Igls set decennis n’on betg gueria tot las plaias digls Doras, ed igl project actual da dulzar igl rampar da Marmorera ed augmentar la capacitad metta en ulteriour det sen las plaias digls schumblers.

«E pi vigl tg’ins vign e daple tg’ins stat tatgea ve dalla sia patria Marmorera», dei Ursulina Müller. Ella fetscha savens fotografias dalla sia patria, dei l’alpinista tgi è stada segls pi ots pizs digl mond. «Ma igl lai – chel smaladet lai – na sunga betg bunga da fotografar.»