«L’onn passà avain nus fatg festa e quest onn lavurain nus»

Marcus Caduff: (ri) Na, quella tema n’hai jau insumma betg, il cuntrari! Ord l’experientscha da l’emprim presidi poss jau dir ch’i na vegn segir betg lungurus. Il 2022 aveva jau bunamain sutvalità in zichel las lavurs dal presidi. Perquai na, lungurus na vegni betg.

Jau pudess era formular in pau pli malign: L’onn passà avain nus fatg festa e quest onn lavurain nus! (ri) – Na, nus avain sfidas, projects, finamiras e lavur avunda. E per mai èsi impurtant da pudair esser era durant l’onn presidial bler tar la glieud, dad esser datiers a Grischunas e Grischuns, a lur giavischs e quitads.

Quai èn segir las tematicas che m’occupeschan insumma en mes departament: l’economia, l’agricultura, il socialesser, il contact cun las vischnancas. Per mai persunalmain fissi impurtant da pudair realisar la nova lescha per la finanziaziun da las canortas, vul dir per la tgira prescolara dals uffants. Là avain nus gist anc ina sfida tecnica – per betg dir in «murcs» – cun il sistem electronic per administrar las indemnisaziuns per geniturs. Igl è in nov sistem che facilitescha lura massivamain la lavur administrativa da las canortas. E nus vulain ch’il sistem saja operativ quest avust.

Jau speresch sa chapescha schon che nus n’hajan betg crisas da la dimensiun da corona. Lain sperar ch’i na dettia era betg crisas sco questa stad passada cun las malauras e las bovas. Uschia che nus ans pudessan concentrar plainamain sin il svilup da chantun.

(ri) Quai è in pled che tutga tar il vocabulari lumnezian!

Gea, cun il Grischun vai bain. E jau crai che nus pudain er esser engraziaivels da pudair viver en noss chantun ed en noss pajais.

Quai èn tut projects che emprovan da render pli attractiv il Grischun sco lieu d’abitar e da lavurar. Perquai che nus vesain en tge direcziun che la demografia sa sviluppa. Nus vegnin numnadamain ad avair fadia en l’avegnir d’occupar tschertas plazzas da lavur, p.ex. en il sectur da sanadad e da tgira. E gist qua avain nus ussa la buna situaziun – ed era l’incumbensa – dad investir nossas forzas.

Il Chantun na vegn betg a construir sez chasas ed abitaziuns. Là ston las vischnancas ed ils privats vegnir activs. Nus ans vulain focussar sin sustegns finanzials per quels e quellas che vulan bajegiar. Per l’ina èn quai contribuziuns à fonds perdu per persunas privatas che vulan investir en in’immobiglia – persunas che vivan en relaziuns finanzialas modestas. Quel instrument da sustegn exista gia, nus vulain dentant auzar ils imports.Il segund instrument fiss pli nov per il Grischun, numnadamain emprests e sustegns à fonds perdu per societads e cooperativas che realiseschan abitaziuns per affittar. Quels emprests vulain nus dar per in tschains pli bass. Ma sa chapescha ston tuts dus instruments anc vegnir tractads dal parlament.  

Quel segund instrument per promover spazi d’abitar sa basa sin in’incumbensa ch’il Cussegl grond ha surdà a la Regenza. Sch’igl è giavischà da dar contribuziuns sur quellas societads, lura èsi tenor mai giustifitgà dad ir la via cun singuls emprests chantunals. Quels emprests ston lura gea vegnir pajads enavos, uschia ch’il ristg finanzial per il Chantun è pitschen. Ma per respunder a Vossa dumonda: Jau n’hai betg midà idea en questa chaussa.

Gea, nus avain era da quels signals. Era nus sezs, sco patrun da lavur, vesain ch’i dat dapli annunzias sin plazzas vacantas tar il Chantun. La quota da dischoccupaziun è cun 1,4 % anc adina bassa, ma ella è stada pli auta per la fin da december en cumparegliaziun cun ils onns 2022 e 2023. Quai n’è betg exnum legraivel. Ma l’economia na prosperescha pia betg pli uschè ferm sco durant ils ultims dus onns, e perquai dovra ella er in zic damain persunal. Surtut firmas che exportan a l’exteriur sentan la malsegirtad sin las fieras internaziunalas. Quai ha per consequenza che la mancanza da persunal n’è forsa betg pli tant acuta. Ma nus ans stuain esser conscients che quai è be ina situaziun mumentana. Ils proxims 20 onns van var 59 000 persunas en pensiun. E la generaziun giuvna che vegn suenter, quels da 0 fin 20 onns, dumbra mo var 35 000 persunas. Uschia che nus avain ina rusna da var 24 000 persunas sin il martgà da lavur.

Gea, cun far pops (ri). Ed uschiglio na datti nagin’autra soluziun che da restar attractiv, uschia che glieud dad auters chantuns vegn tar nus. U che nus lavurain vinavant ferm cun ils pendularis ed acceptain er in tschert quantum d’immigraziun.

Tuts dus – schanza e privel. L’entira automatisaziun po esser ina schanza gist per superar las sfidas cun la demografia. Vul dir, sche nus na vegnin betg d’occupar tschertas plazzas, lura chattain nus forsa soluziuns cun l’intelligenza artifiziala che po surpigliar singulas incumbensas. Ma da l’autra vart sa tschenta schon la dumonda da la controlla. Vegn l’uman anc da controllar tut quai che l’intelligenza artifiziala decida e fa? Ha l’uman anc il davos pled? Quai ma fa in pau mal il venter. Però quai na schliain nus betg en il chantun Grischun, aifer la regenza grischuna, ed era betg a livel federal!

Na, tuttina sco ils auters onns. – Daco?

Gea, quai è vair. La naiv è vegnida exact il dretg mument, era sch’igl avess pudì esser in zic dapli – sch’ins vuless chattar in pail en la schuppa! Ma perquai n’hai jau ussa betg fatg viva spezialmain, ma simplamain giudì quels dis da bellezza ora en la natira.

Nossa strategia è gea da diversifitgar l’economia, per betg esser dependents mo dad in sectur. Nus avain oz ina tscherta dependenza dal turissem – 25 % da la creaziun da valur capita en quel sectur ed in terz da las plazzas è collià cun il turissem. Quai n’è betg mal, ma nus stuain tuttina ans stentar dad esser ferms sin pliras pitgas economicas.

Nus stuain simplamain vesair che nus na pudain betg concurrer cun las destinaziuns turisticas bunmartgadas, cun il turissem da massa. Nossa structura da custs è autra. Uschia che nus stuain accentuar nossa qualitad. Ma quella qualitad n’ha betg da far cun quatter u tschintg stailas, mabain cun ina purschida autentica, cun qualitad, cun engaschament e passiun ed in’ospitalitad excellenta.

Sche nus analisain, nua che l’economia crescha en il Grischun, lura capita quai surtut per lung da l’autostrada A13. Igl è propi fitg impressiunant, per lung da quella avaina da traffic creschan la populaziun e l’economia. Per il mument han regiuns pli perifericas da cumbatter. Perquai gea, areguard il svilup economic è il Grischun in pau dividì en duas parts. 

Quai che ma fa quitads en quel connex è ch’i pertutga savens vitgs rumantschs. Nossa lingua patescha. Quai vesain nus er en Surselva. Sch’ins guarda sur l’entira regiun, lura crescha la populaziun – però quai vala surtut per ils vitgs giudim la val. E gist là è la lingua rumantscha adina pli ferm sut squitsch. Perquai na datti nagut auter che d’animar la glieud en ils vitgs da s’engaschar per la cuminanza e la vischnanca – e da sviluppar ideas. Il Chantun po sustegnair bunas iniziativas, ma quellas ston vegnir or da las valladas.

(ri) Jau sai a tge che la dumonda fa allusiun, a nossa fotografia da la Regenza da quest onn, fatga en la Terma da Vals. Na, na, mes wellness preferì è dad ir cun bike u cun skis ora en la natira!

I dat differentas raschuns – e quellas han da far cun mes departament. Per l’ina il crap, questa resursa natirala ch’è vegnida elavurada en quest cas cun bun inschign. Ma lura èsi era la simbolica da l’aua, saja sco basa per la vita, sco resursa d’energia ed attracziun turistica. Ed il terz punct: la Terma Vals è er in exempel per ina purschida specifica dal turissem dal Grischun, cun sia tradiziun dal turissem da sanadad e da cura.