S-chaffir üna glüm a la fin dal tunnel na amo fabrichà

Ün artichel da la FMR in connex cul sviamaint da Sta. Maria ed üna vusch critica cunter quel ha procurà per discussiuns illa Val Müstair. In quel artichel publichà l’eivna passada in La Quotidiana e la Posta Ladina ha il bacher Rico Saxer da Sta. Maria tanter oter critichà ch’ün sviamaint da la fracziun al pè dal Pass da l’Umbrail significhess la mort per bleras dittas, butias, la gastronomia e la mansteranza in cumün (guarda boxa). Quai vezzan ulteriuras abitantas ed abitants da Sta. Maria però cumplettamaing oter – e quai ha dat l’andit a la FMR da ramassar quistas vuschs a favur dal sviamaint.

«I laschan quia be la rüzcha»

«La via tras Sta. Maria cun seis grond trafic es propa ün grond problem per nus – intant esa fich difficil d’allogiar giasts dürant ün temp plü lung pro nus in chasa, perquai cha la canera e la spüzza nu sun plü supportablas», disch Stefan Schuster. El e sia duonna Coni Schuster sun daspö var desch ons ils possessurs da la Villa Stelvio, chi’s rechatta immez Sta. Maria e chi vain gestiunada sco bed and breakfast. Dürant quist decenni han els stuvü observar cha’l trafic saja creschü adüna daplü e quai na be dürant la stagiun da stà, dimpersè dürant tuot l’on.

Perquai nun esa tenor els neir na plü attractiv per viagiaturs da’s fermar a Sta. Maria, da flanar tras la fracziun e da visitar butias o restorants. Perquai nu vala tenor ils Schusters l’argumaint da Rico Saxer, cha Sta. Maria muriss oura cun ün sviamaint. Per els es Sta. Maria fingià hozindi quasi mort causa il trafic. «L’unic cha la glieud voul es ir pro nus sün tualetta. Uschigliö laschan els quia be lur rüzcha. Ed id es eir fingià capità fingià plüssas voutas cha persunas han davo il viadi sur il pass simplamaing vomità directamaing davant nossa d’entrada», disch Coni Schuster.

Massa privlus per attempats

Stefan Schuster agiundscha ch’eir la situaziun da sgürezza per lur giasts nu saja plü garantida e quai impustüt daspö l’introducziun da la zona da tempo 30 avant trais ons: «La glieud pensa chi saja sgür in quista zona da tempo 30, ma il cuntrari es il cas. Per part passan ils autos e töfs cun daplü co 50 km/h tras la fracziun.» Quai ha tenor el per consequenza ch’impustüt glieud plü veglia o cun uffants nu’s ris-chan plü dad ir sülla via davant la Villa Stelvio, e cha quista glieud nu passa gnanca plü tras il traget il plü stret da Sta. Maria. Perquai han ils Schusters dürant ils ultims ons investi bod ün mez milliun francs ed han s-chaffi ün nouv üert, nouvs parcadis sco eir üna via d’access a quel davo la Villa Stelvio. Quai pel motiv d’almain pudair spordscher a lur giasts üna tscherta qualità dürant lur sogiuorn illa Villa Stelvio. «Id es simplamaing ün horror per resümar la situaziun. Ans stuvain nus tachar sün via per render attent a nossa situaziun? O sto sco prüm murir inchün pro ün accidaint?», dumonda Coni Schuster.

Ingüna qualità da viver

Il privel illas vias strettas da Sta. Maria accentuescha eir Gabriel Greiner, chi’d ha fingià eir svess fat noschas experienzas sün quist traget: «Eu sun fich stut chi nun es amo propa capità ün accidaint plü grond quia a Sta. Maria. Id es eir fingià capità a mai ch’ün auto m’ha toc vi dal bratsch ed es simplamaing lura i inavant sainza as fermar.» Quai ha per consequenza ch’el nu lascha mai sulet a seis uffant da ses ons sün via, perquai chi’d es simplamaing massa privlus. Dimena, d’üna qualità da vita – e quai sper tuot la spüzza e canera – nu’s poja tenor el plü discuorrer a Sta. Maria. Gabriel Greiner es creschü sü a Sta. Maria, abita là fingià tuotta vita e daspö ch’el s’algorda vegna discurrü d’ün sviamaint. Daspö nouv ons abita el cun sia famiglia giosom cumün in vicinanza dal punct neuralgic ed el po eir confermar cha’l trafic s’haja augmantà fermamaing dürant quist temp.

Ingaschar daplü cadettas

Gabriel Greiner nu parta neir na l’opiniun cun Rico Saxer, nempe cha Sta. Maria haja be dürant var trais mais bler trafic d’instà e cha’l cumün es d’inviern quasi sco mort oura. Tenor Gabriel Greiner s’haja eir d’inviern ün grond travasch causa il trafic da transit in direcziun da Livigno. Forsa be dürant il november as quieta la situaziun da trafic ün pa, uschigliö nu saja quella insomma na supportabla e l’unica soluziun tenor el es e resta il sviamaint.

Eir cun la proposta da Rico Saxer – nempe d’installar amplas pro l’entrada da cumün, chi dosessan il trafic in ün möd supportabel – nun es Gabriel Greiner perinclet. Causa tuot las vias lateralas a Sta. Maria nu füss quai tenor el gnanca pussibel da realisar e chaschuness ulteriur caos e colonnas in e davant il cumün. Che cha Gabriel Greiner propuona però sco soluziun intermediara fin cha’l sviamaint es fabrichà, es d’ingaschar plü suvent cadettas. «Quellas cadettas reglan fingià dürant las fin d’eivnas d’instà cun grondas frequenzas il trafic a Sta. Maria. Dimena as vessa d’ingaschar da quellas cadettas dürant tuot la stà – o perfin eir d’inviern – dürant ils dis cun ün grond travasch süllas vias tras Sta. Maria.»

Sviar la gronda part dal trafic

Eir Not Manatschal, dal 1988 fin al 2008 chanzlist da l’anteriur cumün da Sta. Maria e dal 2009 fin als 30 settember 2025 chanzlist pro’l Cumün da Val Müstair, ha vuglü gnir a pled sco persuna privata in l’artichel e declerar seis punct da vista in connex cul sviamaint da Sta. Maria. Tenor el as pudessa cun la varianta nord sviar üna gronda part dal trafic. Quista varianta prevezza ün sviamaint cumprais ün tunnel da 600 meters al nord da Sta. Maria ed es gnüda priorisada da la Regenza. E per Not Manatschal esa fich allegraivel cha tuot las organisaziuns da l’ambiaint da la Svizra han confermà in scrit ch’ellas salüdan quista varianta.

La varianta nord nu sviess però il trafic da l’Umbrail, uschea cha quel passess dürant ils mais d’instà amo adüna tras Sta. Maria. «Cun quista soluziun füss però la fich gronda part dal trafic svià ed uschea as pudess eir diminuir marcantamaing la canera e la spüzza sco eir augmantar massivamaing la sgürezza. Per nus daja uossa be quista varianta – uschigliö restaina pro’l status quo», declera Not Manatschal. El agiundscha cha la schelta da quista varianta l’on passà haja finalmaing s-chaffi üna visiun e chi’s vezza uossa üna glüm a la fin dal tunnel per la populaziun da Sta. Maria, la quala sustegna tenor seis parair per gronda part, «var 90 %», quista soluziun.

La buna glieud resta mantgnüda

Perquai nu vala tenor Not Manatschal neir na il punct da vista da Rico Saxer chi pretenda cha’l grond trafic gnia be da l’Umbrail dürant pacs mais d’instà. E quai pel motiv cha’l grond caos regna eir dürant tuot l’on, nempe causa il trafic da transit dals passa 500 frontaliers dal Vnuost e dals giasts chi fan lur vacanzas d’inviern a Livigno. La critica da Rico Saxer cha Sta. Maria muriss oura cun ün sviamaint, nu parta Not Manatschal neir na. Perquai vezza el il trafic da l’Umbrail sco üna schanza per Sta. Maria, scha quel vess eir inavant da passar tras la fracziun. «Pro quella glieud chi’d es in gir sün l’Umbrail as tratta da persunas chi’d han bler temp e sun in viadi pel plaschair. Dimena, scha quel trafic resta in cumün e po gnir chanalisà cun buns concepts, schi lura es quai üna schanza per Sta. Maria e sia mansteranza, butias e restorants», disch Not Manatschal. Uschea chi’s pudess eir verer il sviamaint sco üna sort filter, chi separa il trafic da transit da quel trafic cun glieud chi’d es plütöst pronta da far üna fermada a Sta. Maria ed eir passantar il temp là per consümaziuns e cumpritas.

Problems per l’ambulanza

L’ultim punct, al qual Not Manatschal renda attent, sun las colonnas chi vegnan chaschunadas dürant ils dis cul plü bler trafic: «Quai es impustüt ün grond problem per las organisaziuns da la glüm blaua, impustüt per l’ambulanza e’ls meidis. Sch’inchün ha ün cuolp a Valchava o i’l Terzal d’Aint nun es il salvamaint plü garanti.

Cur cha’l sviamaint da Sta. Maria vain fabrichà nun es amo cler. Pel mumaint es la dumonda d’approvaziun dal plan directiv chantunal pro la Confederaziun a Berna. Subit cha quel es approvà, cumainza l’Uffizi da construcziun bassa cun l’elavuraziun d’ün proget d’exposiziun. E fin là e suroura procurarà il sviamaint per ulteriuras discussiun a Sta. Maria e la Val Müstair, sco probabelmaing eir per ulteriuras rapportaziuns in quist connex.