Ils Jauers discutan lur via cun sviamaint a Sta. Maria

«Uossa vain quist sviamaint», ha dit ün giuven partecipant davo la discussiun illa chasa da scoula a Sta. Maria – agiundschond ün pa laconic: «Quel vain sco ch’el vain, e nus stuvain uossa far il meglder landroura.»

Maniada es la varianta «nord» dal sviamaint chi dess sviar il trafic chi passa sü e giò da la val tras ün tunnel ed uschea eir our d’cumün, ma chi nu svia il trafic sü e giò dal Pass Umbrail. Per quella varianta «nord» s’ha il Chantun exprimi in seis plan directiv cha’l Departamaint federal per ambiaint e trafic (DATEC) ha uossa eir approvà. Quel plan directiv es impegnativ pel Chantun ed uschea esa eir cler cha’ls prossems ons gnarà realisà il sviamaint da Sta. Maria.

Ma co far il meglder landroura? Co sviluppar il cumün in vista al sviamaint? – Per ponderar e discutar precis quai s’han radunats bundant 50 Jauras e Jauers quista sonda passada per ün barat cumünaivel a Sta. Maria.

Ün invid a la populaziun

Inizià l’inscunter ha la presidenta cumünala Gabriella Binkert Becchetti. Organisà e moderà til ha però l’organisaziun EspaceSuisse, üna società chi s’ingascha per üna planisaziun dal territori perdürabla. Ella cussaglia autoritats cumünalas, chantunalas e federalas in quellas dumondas. «L’idea principala es d’iniziar üna discussiun davart la situaziun in cumün», ha dit Florian Inneman dad EspaceSuisse. «Nus sco persunas d’utrò pudain contribuir üna perspectiva externa e far dumondas e propostas ün pa provocativas cha la glieud da quia forsa nu’s permettess da far.»

In pitschnas gruppas han las partecipantas e’ls partecipants discutà e fat propostas davart diversas tematicas preparadas dals organisaturs. L’inscunter in quista fuorma es stat üna premiera in Grischun. «Uschè alch nu vaina amo mai fat», ha dit la presidenta cumünala dürant l’aperitiv, davo ils discuors. «Quist es ün cumanzamaint ed ün invid a la populaziun da nüzziar il temp fin cha’l proget da sviamaint es concretisà. I va per stübgiar co inavant illa fracziun Sta. Maria.»

Reflexiun davart la vita cumünaivla

S-chaffir üna zona da peduns e s-chatschar güsta tuot il trafic motorisà our d’cumün – quai es statta üna da las propostas provocativas cha’ls organisaturs han miss sün maisa. Ma eir dumondas plü fundamentalas d’eiran programmadas pel discuors: Che dà identificaziun als Jauers? Per che radschuns bandunan tscherts la Val Müstair? Co es la situaziun a reguard il spazi da viver? Füssan masüras pervi da las seguondas abitaziuns necessarias? Che dovressa per cha la glieud resta o tuorna in val?

«Eu crai cha quists discuors han fat bain», ha dit Urs Kühne, ün dals partecipants, davopro. «Id es important da discutar, da fuormar opiniuns e visiuns. I füss ün grond sbagl da far quai pür cur cha’l sviamaint es quia.» Eir Gian Carlo Conrad ha bandunà satisfat la sala da gimnastica a Sta. Maria. «Il prüm n’haja pensà cha quist sarà darcheu üna da quellas maisas raduondas, ingio chi vain tavellà bler, ma ingio ch’inguotta nun es realisabel. Ma quia giaiva per quai da metter sem a tschertas ideas, uschea chi’s po lura tschüttar: Che as sviluppa? Che va inavant? Daja alternativas?»

Ün barat früttaivel

Repetidamaing es davo il discuors eir gnü lodà il barat constructiv. «Uschè alch stuvessna far daplü», ha per exaimpel constatà Maya Repele. «Id es eir ün’autoreflexiun, schi’s doda quia chi manca la solidarità in Val Müstair, cha las fracziuns s’oppuonan üna cunter tschella, cha la convivenza füss tendüda. Lura as dumonda forsa eir: ‹Che pudess eu far, per cha quai nun es plü uschea?› – E quai am para bun.»

La confruntaziun cun otras opiniuns, chi’s taidla ün a tschel e discuta da möd constructiv – quai ha eir Iris Hauschild manzunà davo il discuors. «Pro tals inscunters as poja dar cuntrapais a l’atmosfera ün pa tendüda. Our da differentas opiniuns as poja sviluppar nouvas ideas. Quai es interessant.»

Ün bilantsch positiv ha trat eir la presidenta cumünala. «I d’eira ün oter möd da discutar co in üna radunanza cumünala. Quia ha la glieud eir pudü collavurar ed as partecipar plü directamaing», ha Gabriella Binkert Becchetti dit. «Ed eu n’ha eir gnü gust chi d’eira quia glieud da tuot las fracziuns. Quai es flot cha tuot la val as sainta corespunsabla per l’avegnir da la fracziun Sta. Maria.» 

Tempo 30 e via da schlisolar

Che masüras chi’s pudess tour per mans a Sta. Maria per amegldrar fingià avant chi vain lura tantüna fabrichà il sviamaint – eir quai es gnü discutà dürant discuors cumünaivel.

«Consequentamaing metter tras tempo 30 in cumün», ha per exaimpel proponü Annelise Albertin. Sper controllas permanentas da sveltezza es per exaimpel eir gnüda exprimida l’idea da salaschar parts dal stradun per ralentar il trafic, da spostar la fermada da l’auto da posta chi’d es immez cumün e da far plazzas da parcar dadour il cumün per quietar la situaziun i’l minz da Sta. Maria. Ün partecipant ha implü fat la proposta cha sü da l’Umbrail as pudessa d’inviern realisar üna via da schlisolar, dafatta la plü lunga da la regiun. 

«Uossa dependa da quai chi vain fat landroura», es il facit d’Annelise Albertin. Maya Repele ha fat üna simila conclusiun: «Uossa as saja che chi preoccupa la populaziun, che ideas chi sun avantman. Ed uossa esa important da far alch landroura. Schi’s bada chi nu vain fat nöglia davopro, lura as perda la vöglia da partecipar.»

Imprender a discutar darcheu ün cun tschel

Ils impissamaints e las ideas chi sun gnüts preschantats dürant il discuors cumünaivel vegnan uossa structurats e resümats in ün rapport dals organisaturs. «A man da quel rapport faina lura racumandaziuns cha nus discutain culla suprastanza cumünala», declera Florian Inneman dad EspaceSuisse. Previs es tanter Nadal e Büman eir amo ün ulteriur discuors cumünaivel, là lura cun quellas e quels chi possedan in Val Müstair üna seguonda abitaziun.

«Alch ch’eu pigl cun mai da quist discuors es cha nus stuvain pisserar per plazzas da parcar dadour Sta. Maria», ha Gabriella Binkert Becchetti dit. «Per render attent chi’s po visitar quist bellischem cumün a pè, chaminar tras e baiver o mangiar alch impè da be passar tras cul auto.» Ed in möd plü fundamental bilantschescha la presidenta cumünala: «Discuorrer ün cun tschel – quai stuvaina forsa darcheu imprender ün pa daplü in temps chi’d es tuot digital, chi’s trametta be amo mails e messagis cul telefonin.» Lapro s’affa eir il facit dal giuven partecipant fingià manzunà: «Uschè üna discussiun porta schon alch. Scha la glieud as piglia ün pa insembel e collavura ün cun tschel, lura va quai schon.»