La fascinaziun pigl auto – co il hobi daventa professiun

Uonn sa il cantun Grischun festivar in giubileum tut special. Dapi 100 onns astga vegnir carrau ufficialmein cun automobils sillas vias. Avon che quei seigi stau lubiu ha ei denton duvrau dabia. Pliras emprovas all’urna havevan fatg naufragi avon ch’il pievel accepti quella tecnologia nova sco mied da transport sils straduns ils 21 da zercladur 1925. La historia da quei giubileum e dil svilup suandont digl automobil e dallas vias ils onns e decennis suandonts ei descretta el cudisch «Das Jahrhundert des Automobils – Graubünden 1925 – 2025». Tschun auturas ed auturs ein sefatschentai dil tema, il tgamun da quei project ha Simon Bundi (41), oriunds da Zignau, giu. Il cudisch ei vegnius edius digl Institut per la perscrutaziun dalla cultura dil Grischun.

In grond svilup

«Nus havein empruau da perscrutar la relaziun che la glieud haveva cugl auto, daco ch’ins mava e va cun auto, mo era il svilup el cantun ch’ei ius pei a pei cugl automobil», di Simon Bundi (mira era box). Sin biebein 300 paginas sepresenta ina historia fascinonta che dat rispostas allas damondas dils lecturs e che muossa il svilup rasant dil vehichel motorisau. Biaras illustraziuns, mo era portrets cun persunas suttastrehan quei tschentaner digl automobil el Grischun e tgei effect ch’el ha giu. Per exempel silla reit da vias: Avon tschien onns vias naturalas, stretgas e per part teissas – dapi decennis vias catramadas e ladas. E malgrad las vias naturalas deva ei cuorsas d’auto el Grischun.

Ina materia cumplexa

«Autos e vias han era midau il maletg dil vitg. Sefatschentar digl automobil ils davos 100 onns el Grischun ei buca stau aschi sempel, igl ei aschidadir ina materia cumplexa. Igl ei denton stau ina fetg interessanta ed engrazieivla lavur», constatescha Simon Bundi che ha acquistau la matura al gimnasi a Mustér e silsuenter studegiau historia, scienzia da film e romanistica all’Universitad da Turitg. Terminau siu temps da studi ha el culla dissertaziun davart la historia dallas vischnauncas burgheisas da 1874 entochen 1974. Igl ei ina fetg interessanta ovra che muossa la muntada, ils dretgs e las tensiuns dils burgheis cullas vischnauncas politicas. Sco il cudisch davart igl automobil ei era quel dallas vischnauncas burgheisas ina lavur historica d’aulta qualitad.

La clamada ei in siemi

Suenter in excuors sco historicher sur sesez, lavur schurnalistica tier La Quotidiana/ANR ed in praticum tier la Tgira da monuments ha Simon Bundi surpriu la funcziun da curatur ed archivar dall’Emil Frey Classics SA a Safenwil igl onn 2016: «Jeu meinel leu il museum ed igl archiv. Igl ei ina clamada da siemi.» El ei responsabels per l’exposiziun da pressapauc 100 vehichels per part fetg vegls e meina igl archiv, ils relaschs e las collecziuns dalla gruppa d’Emil Frey. El enconuscha buca mo mintga singul vehichel, mobein era la historia dalla famiglia Frey en Svizra che ha entschiet avon 101 onns cun emprems vehichels importai dall’Engheltiara. D’ina sempla garascha a Turitg cun dus collaboraturs ei il menaschi carschius successivamein ad ina gruppa che dispona oz da rodund 30 garaschas e loghens da vendita d’autos ell’entira Svizra e ch’ei importader da pliras marcas.

Jaguar ei stau ina dallas empremas marcas che ha procurau per success enteifer la gruppa, pli tard ei suandau denter auter Toyota e Subaru. «Subaru ei stau igl emprem auto da persunas convenziunal cun tracziun da tuttas quater rodas. Quei auto ha fatg furore en Svizra, per exempel ellas muntognas sco en Surselva», di Simon Bundi. Ils onns 1980 ha il menader dalla gruppa, Walter Frey, iniziau ina collecziun d’autos e motos. Quella ei carschida successivamein. Ella ei da veser a Safenwil el cantun Argovia nua ch’ei vegn era organisau exposiziuns specialas da temps en temps. Ina da quellas ei da veser il mument. L’exposiziun «100 onns auto el Grischun» ha Simon Bundi curatau. Ella ei da veser aunc tochen la fin digl onn.

Auto – ina colligiaziun emoziunala

«Praticamein mintga buob fa termagls cun autos da pign. Quei ei buca stau auter tier mei ed aschia ei sedada ina colligiaziun fetg emoziunala cul temps», di Simon Bundi che habitescha cun sia consorta a Lenzburg, medemamein el cantun Argovia. Astgar ir cun auto cun enzatgi da pign eri fascinont e quei plascher hagi accumpignau el entochen sil di dad oz. En sia lavur da matura a Mustér eis el sefatschentaus dil success e la curdada da Lotus ella Formula 1. La fascinaziun pigl automobil hagi lu menau el ella scienzia: «Leu ei sesaviarta ina nova domena. Ei ha interessau mei adina pli fetg da perscrutar il vargau. Jeu sun ius alla tscherca da rispostas ch’in laic ni amatur tscherca buca exnum. Remarcablamein ei igl interess per autos vegls carschius parallelmein.»

Mecanica e guvernagl

El museum ed archiv dalla gruppa Emil Frey Classics SA sappi el encurir rispostas, secapescha era duront il temps liber. «La historia dalla mobilitad ei daventada ina part da mia veta», puntuescha Simon Bundi ed explichescha in detagl forsa buca aschi d’interess per ina e scadin: «Gia las colurs digl auto pli baul ed oz dattan spazi da perscrutar. Ni daco ch’igl auto ei staus ina part dil plascher da bia glieud, representaus era en numerus films, denter auter da James Bond en Svizra.» El sez posseda in Alfa Romeo Spyder cabriolet: «Ir cun auto aviert ei enzatgei tut aparti. Ins resenta tut auter la cuntrada, percepescha en in’autra maniera il spazi e la geografia che en in auto serrau. Ir cun auto ei per mei denton era il sentir la mecanica ed il guvernagl.» Sia fascinaziun pigl auto ei era da sentir fermamein el cudisch davart ils 100 onns automobil el Grischun. Ch’ir cun auto era ed ei per part aunc adina in gaudi, va bein aprau culs sentiments da Simon Bundi per vehichels motorisai.

In svilup incert

Schegie che la historia digl automobil fatschenta Simon Bundi praticamein da di e notg, s’exprima el era davart tecnicas pusseivlas digl avegnir. «Ei ha adina dau in svilup, ina ga in pli pign, ina ga in pli grond, era tiegl automobil», di Simon Bundi silla damonda, a tgei mied da tracziun ch’igl avegnir s’audi. Persunalmein sappi el buca en tgei direcziun ch’ei mondi, pia electrificaziun, benzin sintetic, hidrogen ni autras tecnicas – mo lu era pertuccont pilotadi autonom. Ina damonda seigi era quella dall’ecologia pertuccont las batterias. In seigi per el denton clar: «Era igl avegnir vegn ei a dar glieud che vul carrar sezza cun auto e che vul sentir il motor. Igl auto vegn a restar aunc ditg ina maschina persunala cun identificaziun.»

«Jeu sun buca scribent»

Suenter la lavur intensiva vid il cudisch davart las vischnauncas burgheisas el Grischun e quel dils automobils persequitescha Simon Bundi il mument buca ina nova publicaziun: «Ussa seconcentreschel jeu sin mia clamada. Jeu gaudel ch’igl ei il mument empau pli ruasseivel. Da principi sun jeu buca scribent, mo in’ovra en direcziun dalla belletristica fascinass tonaton mei.» Cun exposiziuns a Safenwil lessi el empruar da far la punt denter il mund scientific e quei ch’interesseschi in publicum pli vast. El vesi sesez sco intermediader da cultura e historia. «Jeu less far pli populara la scienzia», di Simon Bundi ch’ei da veser regularmein a Zignau nua ch’el ei carschius si. Da Zignau di el: «Leu ei miu contuorn d’affonza che dat identitad ed in bien sentiment.»

Ina lavur fetg intensiva

«La lavur vid il cudisch davart igl automobil el Grischun ei stada fetg intensiva, mo fetg biala ed interessanta. Ella ei seconcentrada sil venderdis, la sonda e la dumengia. Per quei motiv hai jeu era luvrau mo 80 % tier l’Emil Frey Classics SA duront in temps», di Simon Bundi. Spel contact ch’el ha tgirau per quei intent cun fetg bia glieud hagi el passentau bia temps ella retscherca: «Jeu hai consultau collecziuns da fotos, revistas, gasettas ed archivs. D’ina dunna hai jeu survegniu il diari cun interessantas informaziuns da siu temps da buoba enten ir cun auto cul bab.» La lavur hagi dau ad el in’investa profunda ella relaziun dalla glieud cugl auto, denter auter era enten astgar sfegliar en albums da fotos persunals ni contribuziun da film. La fin finala hagi ei giu num selecziunar e resumar tuts documents e raschienis. Mo sco persuna fascinada digl auto seigi quei stau tut auter ch’in stuer.