L’essenza richa da la Val Müstair

«Üna biblioteca nun es mai cumpletta», disch Hans-Peter Schreich. «E perquai nun es neir mai finida la lavur in biblioteca.» Cun quella constataziun cuntradischa il ravarenda pensiunà da Valchava vairamaing als criteris cha la Società svizra per la protecziun dals bains culturals (SSPBC) ha stipulà pel premi da promoziun dotà cun 4000 francs. Quist premi surdà ella annualmaing – quist on apunta a la Biblioteca Jaura. Quels criteris pretendan chi gnian premiadas lavurs scientificas finidas o progets cumplettats chi dan inavant il patrimoni cultural a las prosmas generaziuns. 

Ma chi scuiss a quista instituziun jaura il premi per la lavur fatta i’ls ultims decennis, be pervi d’üna formalità bürocratica? Ed oramai cha’l respunsabel per quista lavur, apunta Hans-Peter Schreich, ha conclüs davo 38 ons seis ingaschamaint, as pudessa argumentar ch’almain sia ouvra saja intant cumpletta. Schabain cha Christiane Stemmer, sia successura, manzuna ch’el saja eir uossa amo la visita la plü regulara in biblioteca.

«Tuot davart la Val Müstair»

Sül prüm sguard es la Biblioteca Jaura ün lö pac spectacular: Drizzada aint illa veglia chasa cumünala da Valchava, cumpigl’la ün pêr curunas illa anteriura sala cumünala ed i’l büro güst daspera, implidas cun cudeschs ed ordinaturs. In ün o tschel chaschuot sun miss a lö amo alch discs cumpacts, l’ün o tschella cassetta ed eir ün pêr videos sün VHS.

«5000 cudeschs d’eira l’ultima jada ch’eu n’ha dombrà», disch Hans-Peter Schreich. Quai d’eira avant var 20 ons. Intant saraja dimena amo ün pêr daplü. Ed i’l büro as mantunan apunta amo quels ordinaturs – i saran var 200 – plain documaints davart differentas tematicas: istorgia, geografia, geologia. Ün cun documainta sur da la poetessa Chatrina Filli sper ün sur da l’imperatur Carl il Grond. «Tuot davart da la Val Müstair e tuot davart il rumantsch», uschea resümescha Hans-Peter Schreich il böt collecziunaric cha la Biblioteca Jaura perseguitescha. «Ma il fascinant es cha quai nun ha ingüna fin. Eir davo decennis as chatta amo adüna alch nouv.»

Luther, Cologna ed ün dicziunari scrit a man

Ün cloc sülla cuverta dal cudesch, las tschintas siglian e’l cudesch as lascha drivir. «Da quista tecnica deriva l’expressiun ‹ein Buch aufschlagen›», declera Hans-Peter Schreich riond. Il cudesch ch’el ha güst trattà cun resoluziun precauta varà intant tschüf fingià ün o tschel cloc. I’s tratta d’üna Bibla da la prüma ediziun rumantscha – datada dal 1679, stampada a Scuol. «Quella vaiva ün restoratur specialisà darcheu miss ad ir per nus», quinta l’anteriur manader da la biblioteca. «Sainza metter in quint sia lavur ha’l tut ourdglioter tuot il cudesch, puli mincha singula pagina e documentà tuot ils pass da restoraziun. Quel ha lavurà tschients e tschients d’uras per nus.»

Il cudesch sper la Bibla rumantscha es bundant ün e mez tschientiners plü vegl e datà cun «Wittenberg 1524»: La traducziun dal Vegl Testamaint in tudais-ch. «Quella vaiva fingià Martin Luther in man», commentescha Hans-Peter Schreich nonchalant. Ed intant ch’el sföglia amo illa Bibla da Luther, vain la manadra actuala da la biblioteca nanpro cun ün oter cudesch antic: cul prüm dicziunari jauer. Scrit dal 1758 dals chapütschins – a man! Cun acribia extraordinaria e precisiun sun notats ün pled davo tschel, sainza chi’s scuvriss eir be ün pitschna negligenza o svista.

Ün mez millenni d’istorgia cumpiglian las curunas illa Biblioteca Jaura. Sper Biblas e dicziunaris eir cudeschs da scoula da tuottas epocas, gazettas, chalenders, cudeschs litterars e cun poesias: Quellas da Chatrina Filli ha Hans-Peter Schreich güst ramassà svess per üna publicaziun consolidada. Ed insembel cun Arno Lamprecht dal duo «Ils Jauers» vaiva’l üna jada transcrit ils texts da lur chanzuns. Eir quels texts sun uossa archivats quia in ün cudesch. Ed in ordinatur chi para güst da schloppar as poja sfögliar tras la schurma d’artichels chi sun gnüts scrits sur da Dario Cologna.

Luther, Filli, Cologna – illa Biblioteca Jaura vegna trattats tuots egualmaing. «O Bibla o Cologna, quai nu fa ingüna differenza. Pro tuot quai chi’d es quia n’haja decis chi füss important da mantegner», disch Hans-Peter Schreich. «Eu nu scrivarà mai üna biografia da Dario Cologna, ma oters forsa schon. E quels sun lura forsa eir ünsacura cuntaints per nossa lavur.»   

Codes decimals e las sfidas da la digitalisaziun

Chi chi fa üna visita illa Biblioteca Jaura vain pel solit cun ün’idea o dumonda specifica. E quella o quel es insè adüna dependent cha’l bibliotecar o la bibliotecara haja üna survista da l’inventar ed ün sistem d’organisaziun plausibel. Per quel in Val Müstair ha pisserà Hans-Peter Schreich i’ls ultims decennis.

E quel sistem porta la scurznida DKL per «Dezimalklassifikation» – ün sistem d’organisaziun etabli internaziunal davo quel cha bibliotecas sün tuot il muond as drizzan: mincha tematica es categorisada tenor ün code decimal. «Tuot quai chi ha da chefar cun baselgias es categorisà suot il nomer 28», disch Hans-Peter Schreich, «cudeschs da scoula, quai stuvess esser 378 o 379. E documaints davart la mansteranza as chatta pro’l nomer 67.» Il sistem garantischa cha mincha bibliotecara o mincha biliotecar chi riva a Valchava sa subit s’orientar – e suotsura cha Hans-Peter Schreich e Christiane Stemmer as chattan dachasa eir in otras bibliotecas.

Ma apunta: la lavur in biblioteca nun es mai conclüsa. Intant cha l’anteriur manader ha fingià organisà l’inventar da la Biblioteca Jaura tenor il sistem DKL, es sia successura uossa landervia d’adattar la glista d’inventar al standard digital da l’associaziun da bibliotecas. «Nus eschan intant entrats in quella associaziun e vain cun quai access ad ün program chi permetta da retscherchar in noss inventar da qua e da dapertuot», declera Christiane Stemmer. Sch’inchün a Turich voul dimena savair co cha’ls Jauers e las Jauras dschaivan il 18avel tschientiner alch pled specific, vezza’l sün seis computer cha’l dicziunari correspundent es avant man a Valchava. Ma intant nun esa indichà amo quantas ediziuns chi sun avant man da la «Schweizer Illiustrierte» cun Dario Cologna sül cover. «Intant suna amo adüna vi da l’inventar da cudeschs», disch Christiane Stemmer, «ils ordinaturs seguan lura pür amo.»

Ünsacura füssa vairamaing previs da digitalisar na be la glista d’inventar, ma lura eir l’inventar svess. Che lavurada cha quai sarà lura, quai nu’s voula intant gnanc imaginar. Be fingià cun digitalisar l’ordinatur da Dario Cologna as saraja lura occupà ün pêr dis.

«Andit da lavurar inavant»

Sco la Società svizra per la protecziun dals bains culturals es eir Christiane Stemmer be lod per la lavur da seis antecessur. «El ha sias uraglias dapertuot, vain eir uossa adüna darcheu lapro cun alch documainta chi vala la paina da mantegner. Ed el s’ha quia in val fat ün nom.» Grazcha ad el as faja intant plütöst amo üna pitschna excursiun illa Biblioteca Jaura avant co sülla deponia, schi’s rumischa ün palantschin o üna chasa bandunada. «Quia as chatta la ierta e l’identità culturala da la Val Müstair», constata Hans-Peter Schreich. «Quella es qua missa in salv. E dà però eir andit da lavurar inavant, fond nouvas perscrutaziuns e retscherchas.»

Cha l’anteriura chasa cumünala da Valchava saja implida culla quintessenza da la Val Müstair: Quai vaiva scrit quista prümavaira Jürg Goll, il president dals Archivs culturals da la Val Müstair, in sia laudatio per Hans-Peter Schreich. Ün’essenza – vairamaing s’imaginescha quai sco pitschen vanz, deliberà da tuot sainza importanza. Ma illa Biblioteca Jaura nu’s poja lönch na plü discuorrer d’ün pitschen vanz. La visita là permetta be üna tuottafat otra conclusiun: La quintessenza da la Val Müstair es magara richa, per na dir opulenta.