Müdada da generaziun pro’l «passatemp instructiv»

Ils stincals sun il favurit da las lecturas e’ls lecturs da l’Aviöl. Quai pudarà confermar l’üna o l’oter chi ha svess sföglià tras la gazettina d’uffants rumantscha. E quai han confermà eir Madlaina Schloeth e Francesca Schärli, l’anteriura e l’actuala schefredactura da l’Aviöl, l’eivna passada a la radunanza generala da la Conferenza Generala Ladina (CGL). «Perquai suna eir plazzats precis immez il quadern. Per chi’s possa be drivir e chattar subit ils stincals», disch Francesca Schärli.  

La magistra chi instruischa in scoulina a Puntraschigna ha quista stà surtut la respunsabiltà per l’Aviöl da Madlaina Schloeth, magistra da classa illa scoula da Scuol, chi ha fat quella lavur i’ls ultims 16 ons. A la radunanza generala da la CGL es ella gnüda onurada cun applaus, diplom ed üna medaglia per seis lung ingaschamaint. Cha grazcha ad ella saja l’Aviöl «in», ha dit Flurin Parolini, suprastant da la CGL in sia laudatio per Madlaina Schloeth. Sch’el d’eira lura però insomma üna jada «out» – quella valütaziun sto gnir surlaschada ad oters.

In mincha cas s’ha’l tgnü bain, l’Aviöl. Intant cumpara’l in sia 107avla annada. Fingià be quai es üna prestaziun remarchabla. Ma lapro vain ch’el es cun intant 1384 abunentas e abunents dafatta eir amo rendabel – ingüna chosa evidainta i’l muond medial dal 2025. E ch’el saja i’ls ultims ons dafatta gnü plü gross, quinta Madlaina Schloeth: «Avant var desch ons til vaina concepi uschea ch’el cumpara adüna cun 28 paginas, avant vaiva’l tanter 16 e 24 paginas.» Quai, la stampa in culur e la producziun digitala sajan insè ils müdamaints ils plü gronds cha l’Aviöl ha fat tras in quels 16 ons ch’ella d’eira al timun. «Uschigliö nun haja dat grondas müdadas, il concept es restà vairamaing listess.»

Stincals, ingiavineras e texts divertaivels

«Che es pês sco ün elefant aint in üna butia da porcellana? Üna rizza aint in ün a butia da balluns.» Stincals sco quist sun part dal concept da l’Aviöl. E lura da tuotta sorts ingiavineras, concurrenzas da disegnar e natüralmaing texts adattats per uffants: Cha’l stomi prodüa mincha di fin ün e mez liters spüda, quai s’haja per exaimpel imprais illa seria «Il corp es ün miracul!». Il paradox cha nonas possedan üna schurma da cudeschs da cuschinar, ma nu’s tegnan vairamaing inamöd mai vi dals recepts, quel vain analisà in ün text da la seria «Stereotip». E ch’utschels vegnan attrats pustüt da fluors cotschnas ed orandschas intant ch’aviöls han üna preferenza per fluors gelguas e sprivantagls per fluors gelguas, cotschnas e rösas – quai as vegna a savair in ün text davart l’evoluziun da fluors culuridas.

«Nos böt es cha’ls uffants mantegnan il gust vi da la lingua», disch Francesca Schärli, «chi nun imprendan be a man da la lingua da scoula.» E sia antecessura agiundscha: «Quels uffants ch’eu poss observar han insè adüna gust vi da l’Aviöl. Schi han a scoula fat tuot lur lavurs, piglian suot banc oura l’Aviöl e’s divertischan.»

Sper las scolaras e’ls scolars da las scoulas engiadinaisas sco cliantella tipica manzunan l’anteriura e l’actuala respunsabla redacziunala amo singuls abunamaints chi vegnan tramiss our dal territori ladin. «Pel solit van quels a persunas chi s’ha pudü guadagnar tras ün cuors da rumantsch», disch Madlaina Schloeth, «là suna gnüts a cugnuoscher l’Aviöl.» E perquai cha quel es scrit in üna lingua magara simpla, s’adatta’l eir per quels e quellas chi nun han amo tant cugnuschentscha dal rumantsch – independent da lur età.

Il svilup da 107 ons in trais troclas

«L’Aviöl as porterà raquints multifaris dad umans e da bes-chas, da pövels e pajas, chanzunettas e poesias, versiuns e proverbis e pops dafatta. […] [El] voul esser ün giast dalettaivel, bod alleger e bod serius, ün passatemp instructiv.» Uschea han descrit ils magisters Loringet e Gotsch da Scuol lur gazettina illa prüma ediziun publichada in december 1916. 40 raps cuostaiva l’abunamaint da l’Aviöl quella vouta, ün bun zich damain co ils 15 francs ch’el cuosta hoz – eir schi’s resguarda l’inflaziun da bod 750 % daspö quel temp.

Ma quella vouta d’eira l’Aviöl vairamaing eir be üna pagina A3, spartida sü in ot parts e lura missa insembel sco pitschna broschüra cun ot paginas. El cuntgnaiva cuortas istorgias, poesias, üna chanzun ed üna enumeraziun cul titel «La chadafö dal Museum Engiadinas contegna ils seguaints oggets:». Tanter oter d’eiran quai quella vouta «il plümagl (bratsch chi porta la cudera)», il funiclet (pü per metter suot il test sün maisa)» o eir «il mouden da bastards». Ils stincals però, quels nu faivan quella jada amo part da l’Aviöl.

Co ch’el s’ha sviluppà in sias intant 107 annadas, quai as poja analisar in l’Archiv Cultural Engiadina Bassa (ACEB) a S-chadatsch. Trais troclas da chartun implischan las passa 500 ediziuns cumparüdas daspö 1916. Da la broschüra stiglia al principi sur ün intermezzo il format A4 i’ls ons 70 fin a las ediziuns in culur –  introdüttas illa 100avla annada per festagiar il giubileum – as poja sfögliar i’l ACEB tras l’istorgia da l’Aviöl.

«L’Aviöl es amo adüna il medem»

Na «be» üna pitschna broschüra sco in sia prüma ediziun, ma «üna bella gazettina grossa» es l’Aviöl hoz, sco cha Madlaina Schloeth tilla descriva. La radschun ch’ella ha surtut la respunsabiltà per quel dürant 16 ons, quai explicha la magistra da Scuol cul simpel plaschair: «Da verer ils ögls glüschaints dals uffants cur chi survegnan quista gazettina e spettan be brama da tilla pudair drivir immez, leger ils stincals e lura subit far las ingiavineras cun premi.»   

E sia successura agiundscha: «Eu vaiva fingià sco scolara adüna gust da l’Aviöl. Ed eu n’ha plaschair da la lavur grafica al computer. Cun surtour il post da Madlaina possa integrar ün hobi creativ illa lavur.» Intant ha Francesca Schärli adattà ün pa il layout da l’Aviöl, ma na inizià üna revoluziun publicistica. «I’m para bel da mantgnair ils classikers», disch ella, «uschea cha’ls uffants pon muossar la gazettina als genituors o dafatta a bazegner e nona – e quels constatan ‹L’Aviöl es es amo adüna il medem›.»