In mais da pais

Bleras Rumantschas e Rumantschs din: «Quai m’è crudà si!» – Ma gist la feglia che croda da cuntin durant il november cumprova di per di: Da «crudar ensi», quai è nunpussaivel! Quai «dat en egl» be dalunga! Quest mais da november èn anc autras chaussettas rumantschas e grischunas dadas en egl ubain ch’ellas en vegnidas ad ureglia.

En egl han dà ils giabus gigantics – per bun sursilvan las «tiastas da péz» (Spitzkabis) – ch’èn creschids quest onn a Sumvitg e conturn. Onn per onn datti en la regiun ina concurrenza tgi che racoglia il pli grond giabus, tratg or da «tiastas» preparadas da Vitus Bass da Sumvitg, senza doping artifizial, mabain mo laschà crescher en l’aria fina sursilvana. E pelvair, quest onn ha gudagnà in kerli dad in giabus da 21,77 kilos! Il victur Giusep Cajacob ha manegià envers la FMR: «Jeu saiel buca dir daco che quella tiasta ei vegnida aschi gronda.» – Sa chapescha na valan tar ils giabus betg las reglas dals tartuffels, nua ch’ils pli tups purs han ils pli gronds patatis. Na, tar ils giabus èsi apunta il cuntrari: Quel cun la testa la pli fina, ha la «tiasta» la pli gronda.

Las festivitads da l’onn passà èn vegnidas ad ureglia a mintgin. Il 2024 ha il chantun Grischun numnadamain festivà ses 500 onns dapi la fundaziun dal Stadi liber da las Trais Lias. Però quest mais han las autoritads dal Chantun e da la citad da Cuira anc stuì liquidar ina pendenza. Durant l’onn giubilar era vegnì remartgà che l’enconuschent obelisc sin la Plazza da la regenza a Cuira portia il sbaglià onn da fundaziun: 1471 enstagl da 1524. Quel sbagl en l’istoriografia grischuna è ussa vegnì curregì cun installar trais tavlas che infurmeschan davart «la fundaziun effectiva» da las Trais Lias. Quellas fan ussa parada sper l’obelisc. Probabel èsi la pli prominenta e chara corrigenda en l’istorgia grischuna.  

Las colonnas dad autos che charreschan di per di si e giu per la Surselva, surtut tranter Trin e Flem, dattan en egl e sclingian en las ureglias. Ussa stuessi dentant dar remedura cun quella canera! Sin il mir sper via, gist sur Trin Mulin, vegnan numnadamain installads sin var 600 meters numerus panels solars. La firma che installescha quels indrizs ha tradì al redactur da la FMR che l’implant fotovoltaic saja «a medem mument ina preit encunter la canera». Tge chaussas! Quai dat cumplettamain novas perspectivas e schanzas per gronds implants solars en las Alps, p.ex. sper pistas da skis e bars dad après-ski: Metter enturn ed enturn panels solars per finalmain avair il sontg ruaus.

En egl ha dà quest mais er in’intervista cun il Zuozingher ­Sandro Giuliani. Quel na sesa betg mo en la Roger Federer Foundation dal star da tennis. Professiunalmain sa fatschenta l’econom Giuliani cun dumondas detg spinusas, p.ex. «cun tecno­logias dal futur e cun la dumonda co che quellas pon vegnir impundidas a favur da l’umanitad». Per render in pau pli palpabel quella lavur ha el fatg a la redactura FMR l’exempel da la tecnologia da «brain computer interface». Formulà simpel vai per l’idea che computers pudessan scriver infurmaziuns direct en il tscharvè uman. Quai tuna radical e privlus, ma atgnamain fiss quai il siemi per la minoritad rumantscha: Programmar enturn tut ils tscharvels da l’umanitad uschia che mintgina e mintgin discurra rumantsch. Lura avess la Rumantschia schlià in u l’auter problemin.

En egl ha era dà l’immens inventari ch’è vegnì liquidà en il Hotel Danilo a Savognin. Suenter tschintg onns da crisa è quel edifizi gastronomic ì en novs mauns e vegn probabel sbuvà proximamain. Perquai han stuì davent tut ils tagliers e magiels. L’entir inventari è stà venal. L’Hotel Danilo da Savognin era gea durant decennis in’instituziun. Surtut cun ses dancing e sia bar era il Danilo il «place to be» en la regiun, tenor il motto: «Siva la pista – ena gronda chista!» Atgnamain avessan ils novs proprietaris pudì regalar als megliers clients da quella giada in u l’auter magiel sco regurdientscha: per exempel in kübel u in magiel da drink. Ma probabel n’avevan els tuttina betg avunda vaschella en lur inventar.

I n’è betg stà d’evitar quest mais – tut ils viriveris e las votaziuns en connex cun la crisa en l’Ospidel Samedan han dà en egl. Las vischnancas – u silmain ina pitschna part da quellas – han ditg NA ad in credit cuminaivel da var 50 milliuns francs per surmuntar il manaschi durant ils proxims dus onns. Co ch’i va enavant cun l’ospital è fitg intschert. En vista al manco da raps ha ditg quest mais il CEO ad interim, Rolf Gilgen: «I duai ir vinavant uschè ditg ch’ils meds èn a disposiziun.» – Ussa, jau m’imaginesch dad esser en dies ed en mesa narcosa en ina sala d’operaziun a Samedan. Enturn mai plain persunas mascradas che tegnan scalpels, lampas ed uders. E tuttenina di il schef-chirurg: «Mabain, nus faschain vinavant uschè ditg ch’ils meds èn a disposiziun.»

En egl ha dà la sala vida ina sonda suentermezdi da mez november a Casti. Per declerar: En la regiun datti ina «Visiun Alvra 50+» en connex cun la midada energetica, ina visiun elavurada da l’Institut federal da perscrutaziun WSL e da la «Energiestadt Ela» en stretg barat cun la populaziun. Per chattar respostas co promover l’effizienza d’energia en la Val Alvra èn vegnids organisads lavuratoris e referats – ed igl ha perfin dà ina retschertga represchentativa tar 2700 persunas en la regiun. Mez november èn lura finalmain vegnids preschentads ils resultats da tut quellas lavurs ch’han cuzzà var trais onns. Però be diesch persunas èn vegnidas a Casti. Probabel han blers prendì memia ferm a cor tut la problematica da l’effizienza d’energia – ed èn restads a chasa sin canapé. 

Gia dapi blers onns n’è ses «tac-tac-tac» betg pli vegnì ad ureglia. Il vegl mulin entamez Müstair – in da trais anteriurs mulins – è gia dapi decennis ord funcziun. Perquai vegn ussa l’edifizi falomber sbuvà. L’idea da la vischnanca è d’installar lura sin quel areal in pumptrack, l’emprim pumptrack stabel en Val Müstair. Probabel èsi gia il 2367avel pumptrack en il Grischun. Ma a far stim da l’artg grond istoric, èsi schon detg remartgabel: Davent cun in mulin e nà cun in pumptrack! Pli baud eri evident: Mintga vitg sto avair ses agen mulin! Oz vala quasi il medem per ils pumptracks.

E cler, il Lag Salischinas a Sumvitg ha anc dà en egl quest mais – u silmain il project per quel lai da divertiment cun camping e chasettas. Dapi quest mais datti nov svung cun novs investurs e novas ideas. Ils custs dal project vegnan calculads cun 30 milliuns francs. L’emprima badigliada è previsa per l’onn 2029, l’emprima nudada en il nov lai lura intgins mais pli tard. Ma in grond avantatg dal Lag Salischinas n’han ils iniziants gnanc ponderà: Finalmain han lura ils famus ortulans da Sumvitg avunda aua per lur «tiastas da péz».