«Ia sung en fegl dallas muntognas»
Avant pacs deis è cumparia en nov codesch digl scribent surmiran Linard Candreia. An 108 impuls rachinta igl autour a moda sincera e divertenta anecdotas or dalla sia veta. La redacziun ò telefono cun igl scribent – e discurria cun el davart adjectivs nunnecessaris, tgi tgi ò numno el en «tgea cun massa antennas» e scu tgi igl screiver è colliia cun viandar.
Da preschentar Linard Candreia a lectouras e lectours rumantschs, fiss scu da purtar ava ainten la Gelgia. Siva da blers onns screiva igl autour surmiran regularmaintg columnas ainten las gasettas rumantschas e registrescha contribuziuns per l’emissiun «Impuls» dad RTR. Er differents codeschs istorics e rapports da viadi fon part digl sies repertori vast (varda box).
Da curt ò Linard Candreia publitgia ena selecziun da texts digls «Impuls» scu codesch, sot igl tetel «Observaziuns». Avant la vernissascha ò la FMR telefono cun el, e chegl gist cura tg’el era da viadi aint igl tren an direcziun Scuol. Er schi l’intervista è neida interrotta ples gedas perveia dalla schleta colliaziun ainten tunnels e per mussar igl bigliet, ègl alla fegn gartagea da discorrer davart la sia mutivaziun da screiver e da publitgier texts rumantschs.
FMR: Scu chegl tgi para ischas Vous bler da viadi – chegl mossan er las anecdotas aint igl Voss codesch «Observaziuns», tgi tractan da differentas staziuns dalla Vossa veta.
Linard Candreia: Per me èn viagier e screiver scu schumblers, chegl totga ansemen. Sainza esser an muvimaint na vigna er betg da screiver. E gea, aint igl mies codesch vaia publitgia ples episodas digl mies taimp scu scolast a Catania u alloura er observaziuns durant igl eir a pe. An chel senn cuntigna igl codesch er fitg bler privat.
Tge Az dat atgnamaintg igl impuls da screiver «impuls»?
Ia sung bler da viadi e va bleras bungas s’antupadas. Sch’ins bandunga igl biro, gizza las ureglias, alloura ins vign immediat an contact cun l’egn u l’oter. Chegl è igl bel e chegl dat alloura er impuls da screiver.
La mia filosofia è en po: «Carstgang dovra carstgang». Nous ischan betg en esser isolo, tgi veiva angal per sasez. Igl è fitg edifitgont d’antupar differenta gliout!
Vous n’ischas betg igl tipic autour da biro!
Na, ia screiv er gugent aint igl tren. Ossa per igl mument sunga ve digl mies pi nov project. Ia fatsch en viadi a pe tras la Nagiadegna anfignen a Passau an ples etappas e descreiv chegl alloura ainten en codesch. Tranter de sunga giuador – e la seira cun turnar screiva gist en’amprem sboz dallas mias antupadas, savens anc aint igl tren. Ia sung pero betg igl sulet tgi fò chegl, er en Franz Hohler fò chegl. Igl tren è scu en biro mobil!
Ed alloura è igl tren naturalmaintg er ideal per antupar gliout. Tschel de vaia per exaimpel antupo en tip tgi ò luvro igls onns 1970 aint igl Palace, ed ia va gist igl dumando sch’ia possa far en’intervista cun el. Impurtant per me è simplamaintg da viagier ainten la sagonda classa, chella gliout am interessescha pi fitg tgi igls economs tgi ligian la NZZ ainten l’amprema classa. Chella gliout less er pitost lour pôss e betg anc ruschanar cun Linard Candreia (rei).
Scu vez Vous fatg la schelta digls texts per la nova publicaziun, respectiv: tgi ò decidia tge tgi vign aint igl codesch e tge betg?
Betg mintga impuls betg mintga istorgietta è bunga, chegl saia er ia. Mia feglia Silvana ò ena bunga affinitad per litteratura. Ia va mess se igls criteris: fitg bung, bung, mediocher, schlet. E tenor chels criteris ò ella selecziuno 108 da var 150 texts. Ia va detg a Silvana: «Tedla, te sast far tge tgi te vot cun chellas istorgiettas!» Tar ena terza circa ò ella gia l’impressiun tgi chellas seian pitost angal mediocras.
Siva vaia surluvro anc eneda igls impuls e do els pigl correctorat a Gabriella Sonder-Dosch. Igl grond cletg è naturalmaintg tg’ia va catto ena tgesa editoura dalla bassa dètg ancunaschainta, igl «Herausgeber Verlag». La fegn finala è chegl sto goodwill da chest editour, per aveir ensatge ainten en lungatg minoritar aint igl repertori. Ena fatschenta na vign el betg a far cun chegl.
Tge è igl bel ve digl screiver?
Ia litg fitg gugent, e sch’ins ligia gugent, ins screiva magari er gugent. Screiver è en act fitg creativ. Ed ia va per me adegna er l’impressiun tg’ia stoptga documentar tschertas tgossas e parteir er cun otras persungas. Ia stò deir sinceramaintg, ia sung fitg cuntaint cun igl success, ia va differents codeschs tgi cumparan an terza ediziun. Ia screiv betg angal per me, ia va en publicum tg’ia sa tgi chels ligian las mias istorgias.
Tge tgi è spezialmaintg bel: durant tgi te screivas e retschertgas vignst tar novas ancunaschientschas. Sch’ins antscheva en’istorgia u ena retschertga ins catta tranteraint anc or otra roba tgi chegl tg’ins vess smino.
Igls impuls vez Vous scretg uriundamaintg per preliger agl radio. Scrivez Vous oter, sch’igl text vign preligia?
Ea, igls impuls aint igl radio èn lungatg discurria, e chegl stò esser simpel, cun construcziuns curtas. Aber ansasez va ia er chel stil schurnalistic aint igl mies lungatg scretg. Ia va betg la pretensiun tg’ia seia en grond poet. Ia amprov da screiver en lungatg cultivo, pero daple ègl betg. Ia sung pitost – scu chegl tgi Benedetto Vigne ò detg eneda – igl tip dalla reportascha. E da lò anor sa disfranztgeschan igls impuls betg grondamaintg da chegl tg’ia screiv schiglio. Ia less contanscher blera gliout, e betg exnom spezialists da litteratura.
La furma curta para da plascheir spezialmaintg bagn?
Gea, igls davos onns sung ia nia sen igl curt. Ia va gia igl cletg dad aveir bungs lectorats, er an tudestg. La nova furma am ò mess sen igl binari pi pac baroc, e pitost concis. Pi bod vaia scretg cun bler daple adjectivs. Avant 20-30 onns vaia anc panso: ah, chegl è ossa en bel adjectiv, chel viglia duvrar. Oz na fatscha betg ple chegl. I vign alloura spert mengia bler! Ampruar da cattar l’essenza, chegl è igl impurtant per me. Mia donna ligia er regularmaintg igls mies texts e crititgescha, schi la «pointa» vign mengia bod.
Ainten l’introducziun scrivez Vous tgi la lectura duess an amprema lengia delectar, ma er «contribueir alla promoziun dalla verva rumantscha». Scu managez Vous chegl?
Chegl è fitg impurtant per me. Igl lungatg rumantsch veiva er dalla litteratura. Schi nous vessan nigna litteratura, alloura muriss igl lungatg pi spert. Ia sung er persvadia tgi la litteratura è impurtanta per las nossas scolas. Ia sung fitg cuntaint tg’ia va gia differents scolasts u otras persungas tgi am on mutivo da screiver e liger. En bung exaimpel è igl poet sursilvan Arnold Spescha. El am ò adegna detg: «Te stost screiver, te ast massa antennas sen igl tgea».
Scu giuditgez Vous alloura la situaziun digl surmiran scretg? Blers codeschs n’èn betg ple cumparias igls davos onns.
Nous vagn potenzial tar la giuventetna, chegl ò gist musso igl teater rumantsch da Stierva. Aint igl publicum eran fitg bleras fatschas giovnas. Egn digls mies intents è dad intimar, mutivar egna u l’otra persunga an Surmeir da screiver. Nous vagn differents tgi savessan screiver, ma on per igl mument nign taimp u nign viglia.
Anavos tar igl nov codesch e tar la davosa dumonda: Sen igl frontispezi paradescha igl «Piz Ela». Tge plai a Vous schi bagn ve da chel piz?
Chella fotografia vaia fatg durant egna dallas mias turas avant circa 10 onns. Igl Piz Ela am interessescha er perveia dalla sia etimologia, igl pled Ela vign dad «ala», chegl descreiv ia er ainten egn digls texts. E tge tgi vign er vetiers: igl colm marcant colliescha Surses e la Val Alvra. La fotografia vo naturalmaintg er bagn a pro cun me, ia sung en fegl dallas muntognas.
Vernissascha a Salouf
Igl nov codesch da Linard Candreia cuntigna 108 texts, ordino tenor 12 tgapetels scu per exaimpel «Istorgias humoristicas, unfanza, proverbis, emigraziun, Italgia. Mintga text ò ena lunghezza da bung ena pagina (e mez).
Dumengia, igls 7-12-2025, vign igl nov codesch da Linard Candreia preschento ainten l’Ustareia Alpina a Salouf. Igl autour preschainta en pêr ansatgs da texts, accumpagnea musicalmaintg da sia feglia Silvana Candreia. Siva la vernissascha vign purschia en pitschen apero. L’occurrenza antscheva allas 16.00. (fmr/sb)
Igl autour
Linard Candreia (68) ò purto anfignen la sia pensiun bleras tgapitschas: scu scolast è el sto angaschea sen differents scalems a Glion, Catania e Laufen. Scu politicher ò el politiso per la Parteida socialdemocrata aint igl parlamaint da Basilea campagna. Scu autour ò el edia ena tozza codeschs per rumantsch e tudestg, tranter oter er l’antologia da prosa surmirana «Da se cò» (Tgesa editoura rumantscha, 2022) e rapports da viadi (Basilea-Como u Stierva-Laufen). Igl cantun Grischun ò undro Linard Candreia igl onn 2015 cun en premi da rancunaschientscha. Cun sia donna Marlen ò el dus feglias e veiva a Laufen (BL) e per part er a Savognin. (fmr/sb)
Observaziuns, da Linard Candreia, 151 paginas, da cumprar ainten differentas librareias e buteias an Surmeir, u via autour sez (www.linardcandreia.ch) u via ISBN 978-3-907437-17-9.
Gust da leger dapli?